TARUMA POTY
Poesías y relatos de LINO TRINIDAD SANABRIA
Colección GRANDES AUTORES DE LA LITERATURA EN GUARANI
Editorial EL LECTOR
ISBN: 978-9995312183
Páginas: 155
Tamaño: 12 x 18 x 0,6 cm
Año: 2013
ASUNCIÓN - Paraguay
TEMBIECHAKUAA
Che rembiechakuaa maymáva
chepytyvõva'ekuépe, anohẽ haguã ko aranduka ñane
ñe’ẽ teete porãngerekóvo.
Avei Eliana, Lino Daniel, Sergio Mannuel, Diego Matías, Sofía Rebeca, Buno ha Danna Arami-me, chera'ykuéra ñemoñaremimi ha avei Agostina ha Mathias-pe.
Che angirũ Antonio Ortiz González, oipe'a haguére ikuatiakuéra ñongatupy apytégui ha ogueruruka chéve Buenos Aires-gui, guaraní rayhuharakuéra ra'ãnga amoĩ haguã ko arandukápe, ichupe avei aheja ko'ápe che rembiechakuaa.
Che angirũ Pa'i José Valentín Ayala-pe avei che aguyje oiporuka haguére chéve Pa'i Antonio Guasch ha ambue guaraní rayhuhára ra'ãnga, anohẽ haguã avei ko arandukápe; ha avei che irũ Tadeo Zarratéa-pe.
Aguyjevete avei che angirũ Pablo Ernesto Alborno Weyer-pe, oiporuka haguére chéve taruma poty ra'ãnga, itúva Karai Pablo Alborno rembiapokue, amoí haguã ko aranduka apére.
Lino Trinidad Sanabria
ALGUNAS ACLARACIONES
Nuestro idioma autóctono está en estos momentos en proceso de formación de su personalidad escrita. De ahí surge la necesidad imperiosa de producir materiales de lectura en guaraní, escritos en la forma más correcta y didáctica posibles. Aún no sabemos leer en nuestra lengua nativa y, por lo tanto, es explicable que no tengamos aún el hábito de la lectura en guaraní, salvo algunas excepciones.
Es ése —el proveer materiales de lectura— uno de los objetivos de esta publicación. Ella contiene poesías y prosas, escritas en un guaraní culto, siguiendo las pautas utilizadas en la enseñanza de la lengua, tanto en las instituciones de nivel medio como en las universidades locales.
Aun siguiendo esas pautas, existen algunas divergencias entre los autores literarios y los profesores, especialmente en la forma de separar las palabras y esta situación es totalmente normal en una lengua que desde siempre fue más ágrafa que escrita y que, por añadidura, nunca fue enseñada al pueblo a pesar de ser su medio predilecto de comunicación diaria y familiar.
Esas divergencias y otras falencias, como por ejemplo en el régimen de acentuación y nasalización, quedarán solucionadas con la normatización que tiene que operarse necesariamente en nuestro idioma.
Entendemos que el camino indispensable para llegar a la normatización, es la creación de un organismo técnico en el sector público y el establecimiento de una política lingüística que consulte nuestra realidad sociolingüística. (después vendrá la normalización de uso del guaraní). El lector sabrá disculparnos por incursionar en este tema en el proemio de un poemario-prosario como es éste; pero entendemos también que esta prédica debe ser pertinaz y por todos los medios.
En cuanto al contenido de esta obra, abrigamos la esperanza de que el mismo sea útil, tanto para esparcimiento como para estudio en el nivel medio y superior, ya que la publicación tiene ese propósito. En cuanto a la grafía, ya decíamos que la grafía fonética, es la más apropiada para el proceso enseñanza-aprendizaje del idioma, considerando su característica metódica y sistemática, la que apoyamos, pero con algunas reservas.
En efecto, no compartimos en su totalidad el régimen de acentuación y nasalización utilizado en estos momentos, a pesar de compartir el uso del sistema fonético de ortografía (no acentuar gráficamente las tónicas dominantes), ya que es un principio muy práctico de la lingüística moderna.
Tampoco compartimos la nasalización de la consonante/g/, ya que la tilde nasal sobre la vocal que le sigue produce la nasalización de la sílaba. En guaraní, las consonantes no producen sonido alguno, sino con una vocal. En mi "Gran Diccionario Avañe’ẽ Ilustrado" pag 57, existe una acabada explicación sobre el tema. Estas y otras cuestiones que conocemos bien los que ejercemos la docencia de la materia, son temas para la normatización de nuestro idioma.
Lino Trinidad Sanabria
HOMENAJE DE RECORDACION A LOS CULTORES DEL IDIOMA GUARANI Concurrentes a las reuniones de trabajo de la Academia de Cultura Guaraní, en el domicilio del Dr. Hugo Bareiro Velázquez, durante los años 1950 a 1953, según actas en poder de Pedro Encina Ramos.
Eran los miembros concurrentes habituales:
Hugo Bareiro Velázquez
Padre Antonio Guasch
Padre José Valentín Ayala
Mons. Ramón Bogarín Argaña
Dario Gómez Serrato
Justo Pucheta Ortega
Lino Trinidad Sanabria
Pedro Encina Ramos
Guillermo Tell Bertoni
Zoilo F. Cantero
Antonio Ortiz González
Canuto Salas Gutiérrez
Efigenio Caballero Fernández
Tomás Quiroga
Narciso R. Colmán
Ramón César Bejarano
Sebastián Delvalle López
Crispín C. Ortellado
Miguel G. Fariña
Pedro Barboza
Juan Maidana
Carlos A. Soler
Ida Talavera de Fracchia
Padre Secundino Núñez
Crispiniano Martínez González
Eusebio Basualdo
Marcelino T. Fernández
Juan C. Prieto
Julián Paredes
Delfín Fleitas
Eran concurrentes esporádicos:
Reinaldo J. Decoud Larrosa
Cipriano Codas
Claudio Romero
Juan E. O'Leary
Prudencio Cubillas
Agustina Odriosola (Yrasẽma)
Juan D. Bianchetti
Francisco S. Ferreira
Ismael López Coimán
Félix Fernández
Leopoldo A. Benítez
Meneleo Sosa Coronel
Antonio Ojeda
Leonardo Martínez A.
Casiano Rolón
José D. Portillo
Winkelried Bertoni
Carlos Miguel Giménez
Francisco Agüero Thompson
Teodoro S. Mongelós
Julián Bobadilla
Maiteimímante
Paraguái ñe'ẽporãhaipyre ningo jaikuaaháicha ha'e gueteri peteĩ kapuéra pyahu porã oikotevẽva tapicha arandu oñemitỹsévare ipype, hetamíko oĩhína umichagua -isarambipánteko-, umi máva ha'ehína ymaite guivéma ohyvykóiva ñe'ẽpora yvy ha ohapyaty katuíva hemiandu ra'ỹi heñóiva'ekue tape ku'áre; umi kuña ha'e... kuimba'e paraguái niko oipyaha mbeguekatu oúvo ñane retã ñe'ẽpora guaraní ñe'ẽme.
Ñane avañe'ẽ hetaitéma ho'a ha opu'ã rire, oguerujey sapy'a ipytu ha oñemoĩ ogueraha ipyti'áre karaguataty vai opororopáva'ekue haperãme, EL LECTOR ndohechagíri ñane retã ha ñane ñe'ẽporãhaipyre remikotevẽ osapukáiva ojerurévo oñemono'õmbami ha oñemoherakuã hagua, upéicharõmantepy avei avañe'ẽ poty oguatáta tape pyahu potĩ asy ymaitéma oikotevẽva rehe, jahechápa hetesoro ha ipotyjera ko 'ẽreíre.
maurolugo
PRÓLOGO
El Prof. Lino Trinidad Sanabria, es un autor contemporáneo , escritor bilingüe, a quien lo conocí, cuando el mismo tenia apenas 15 años de edad. Entonces ya mostraba su precoz capacidad literaria. Corría el año 1950, cuando el concurría asiduamente a las sesiones dominicales de trabajo de la Academia de Cultura Guaraní, donde yo lo conocí. Por esa época, compuso, entre otras, una poesia en guaraní de cuatro estrofas y versos alejandrinos, no dedicada a sus primeros amorcitos, sino a un tema tan serio y abstracto como es nuestro idioma guaraní, a la cual le puso por título "ÑANE ÑE'Ẽ MBA'ERÃ". Ciertamente no es muy extraordinario que un mocetón se largue a hacer poesías; pero no siempre esas producciones tienen gran valor. Sin embargo, en este caso -esto es lo extraordinario- ese poema mereció ser incluido en la antología poética de la Gramática Guaraní del Padre Antonio Guasch, al lado de famosas poesías de Manuel Ortiz Guerrero, Félix Fernández, Darío Gómez Serrato, Pedro Encina Ramos y otros.
Lino Trinidad Sanabria, es socio fundador de "Autores Paraguayos Asociados (APA)" y de la "Asociación de Escritores Guaraníes (ADEG)", socio activo de la "Sociedad de Escritores del Paraguay (SEP) y del "Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní". Es fundador también del "Centro Paraguayo de Investigación Lingüística (CEPAIL)", siendo actualmente Secretario de su Consejo Directivo. Es profesional en Ciencias Contables y Pericias Caligráficas, profesiones éstas que ejerce en la actualidad, y es profesor de la Lengua Guaraní con licenciatura por la Facultad de Filosofía de la UNA; ejerciendo en ésta varias cátedras en el área de guaraní asi como en varias otras Instituciones de enseñanza media.
Como queda dicho, desde temprana edad, concurría asiduamente a la Academia de la Lengua Guaraní, de la que yo también formaba parte integrante, para participar en los trabajos de investigación lingüística al lado de personalidades como el Padre Antonio Guasch, Mons. Ramón Bogarín Argaña, Dr. Hugo Bareiro Velázquez, Guillermo Tell Bertoni, Dr. Reinaldo J. Decoud Larrosa, Pedro Encina Ramos y otros. Más adelante, con el correr del tiempo, fue perfeccionando sus conocimientos en materia de lingüística y publicó, así en Buenos Aire como en Asunción, diversos artículos sobre el bilingüismo paraguayo, sobre el idioma guaraní y el esperanto, así como sobre la lengua hebrea
El libro que hasta hoy era el último de su producción, titulado "ÑANE ÑE'Ẽ GUARANÍME", fue incluido por el Centro de Estudios Antropológicos de la Universidad Católica de Asunción en su colección "Biblioteca Paraguaya de Antropología", Nº 12, año 1991.
Y como broche que cierra esta breve síntesis curricular de nuestro autor; cabe señalar que integró, junto con otros dos colegas, la Comisión de Expertos en Idioma Guaraní, constituida por la Convención Nacional Constituyente de 1992, Comisión que recibió la difícil pero honrosa misión de traducir oficialmente la Constitución Nacional al guaraní. El Lic. Trinidad Sanabria, integró y presidió aquel equipo de expertos en representación del Centro Paraguayo de Investigación Lingüística (CEPAIL), Entidad que ideó y presentó la propuesta para la traducción de la Constitución Nacional. Esta designación constituyó un merecido reconocimiento de la competencia de nuestro autor en nuestra lengua vernácula, en cuya defensa ha militado activamente desde el año 1950.
Este libro "TARUMA POTY", consta de un poemario y un prosario. Tanto el poemario como el prosario están escritos en un guaraní auténtico, sin hispanismos, de facil comprensión.
El poemario consta de poemas cortos, en su mayoría de cuatro estrofas, con versos de arte mayor, endecasílabos u alejandrinos, imitando, obviamente, en estas composiciones, a la métrica castellana. Contiene también algunos poemas del tipo Tangará, de versos cortos, sin estrofas ni rima, pero con un ritmo sonoro y uniforme. La mayoría de esos poemas son líricos, de un apasionado lirismo y hay también algunos descriptivos sobre temas diversos.
Completa esta obra varias prosas que se pueden considerar muy importantes para la naciente narrativa guaraní. En ellas se pueden percibir con su sola lectura, el buen nivel de conocimiento que tiene el autor de nuestro idioma nativo y la extraordinaria facilidad que tiene para el buen manejo del mismo. Es sorprendente la claridad y fluidez con que describe los acontecimientos que relata en las piezas que componen el prosario. Pero, como en toda lengua existe un vocabulario y un sistema, miremos la obra bajo ambos aspectos: El vocabulario que usa el autor es abundante, sin recurrir a arcaísmo, lo que le permite evitar cuidadosamente todo hispanismo. En cuanto al uso de las figuras de dicción, las más abundantes son las imágenes y metáforas, las que no se limitan a las ya usadas en el habla corriente ni a las usadas por otros excelsos poetas guaraníes.
En cuanto al uso de la lengua como sistema, hay que tener en cuenta que estamos usando una lengua más ágrafa que escrita; una lengua que hemos aprendido por vía exclusivamente oral. Sin embargo, es sorprendente que el guaraní actual haya llegado hasta nosotros como un sistema coherente, sin muchas irregularidades a pesar de no haber, durante siglos, academias que cuiden su pureza ni colegios que lo enseñaran ni libros que lo difundan y mantengan frenando sus alteraciones; y que en un territorio extenso como el de nuestro país se hable el mismo guaraní durante siglos sin que se hayan venido formando varios dialectos, como ha sucedido con el latín en el Medioevo, cuando se formaron las lenguas neo latinas actuales y esas mismas nuevas lenguas se dialectizaron en decenas de dialectos como ocurrió en Italia y otras regiones del ex-imperio romano, no es menos sorprendente.
Pero ahora estamos en un punto donde la unidad de la lengua y la coherencia de su sistema pueden correr serio peligro. Ahora mismo hay varias palabras en proceso de alteración fonética, como por ejemplo, la "v" labiodental fricativa sonora (v corta) que tiende a desaparecer. Así, en vez de "kóva", se dice "kóa"; “upéva", se dice "upéa", etc. En vez de “chendive", se dice "chen- die". Así existen otras palabras en proceso de alteración, como el caso de “okyramo", se dice “okijrõ"; en vez de “mba'épiko", se dice “mba'eiko". Hay otras alteraciones que ya afectan a la gramática: por ejemplo, los verbos que llevan el prefijo comitativo "ro", ("aroja = acarreo), que admite un incremento ("gue") solamente después de la vocal "O" (aroja, reroja, oGUEroja, jaroja, roGUEroja, peroja). Algunos colocan este incremento donde no deben y dicen, por ejemplo: "agueroja", "reguerovia", etc. La conjugación del verbo auxiliar “aína”, “reina", “hína", “ñaína”, "roína" "peina”, "hikuái", en el habla popular de Asunción casi desapareció, reduciéndose a “hína" (akaru hína). Cuando se trata de verbos compuestos, el peligro de error es más frecuente. Si acaso los profesores de guaraní tienen una preparación deficiente en el admirable sistema del idioma, es posible que aumenten los peligros de alteraciones.
Así, pués, es muy deseable que los niños paraguayos y también los adultos dispongan de abundante material de lectura en buen guaraní. Celebro, pues, que vea la luz este libro de mi amigo y compañero de lucha, escrito en puro y correcto guaraní y que se difunda su lectura. No obstante, mi aplauso va con una pequeña reserva que me interesa destacar; para que el ideal de una buena lectura se cumpla, es necesario que escritor y lector coincidan en el valor de los signos, y esta condición rara vez se cumple en un escrito en guaraní; sea porque el misino escrito tiene fallas, sea porque el lector no conoce bien o no aplica las reglas de la lectura. En el caso de los materiales contenidos en esta obra, el autor ha seguido las normas en uso en la enseñanza del idioma guaraní en nuestro país; normas que no comparto en muchos aspectos. Por ejemplo; a) se distingue vocales orales tónicas (mediante la tilde) de las átonas, pero no se distingue las nasales átonas de las nasales tónicas; b) se separan las palabras en forma indebida según mi opinión.
En cuanto a este último aspecto, no solo porque el autor es amigo mío de larga data, sino por el interés que despierta en mí, todo lo referente a nuestra lengua autóctona, hubiera deseado vivamente que en este libro se pudiera tener un modelo en cuanto a la separación de palabras. Pero, por ahora al menos, en este libro no se cumplirá ese anhelo, según palabras del mismo autor. El es dueño de su libro, incuestionablemente. Me reconforta, sin embargo, el saber que él comparte mi conclusión respecto a la separación de palabras en guaraní, especialmente la forma de escribir un adjetivo posesivo delante de un sustantivo, tales como "ñande- róga”, "cherape", "penderu", etc. Pero él me explicó que mientras no se produzca una adecuada normatización del guaraní por obra de un organismo técnico apropiado, una instancia superior; seguirá utilizando las normas usuales en la enseñanza oficial del idioma para evitar anarquía entre los profesores y confusión entre los alumnos.
Como conclusión de este prólogo, me place recomendar la lectura de un libro en un castizo guaraní como éste y que "Taruma poty" no sea el benjamín de los que produzca la pluma del Lic. Lino Trinidad Sanabria.
Asunción, 25 de Abril de 1995.
Pbro. JOSÉ VALENTÍN AYALA
TEMBIAPOKUE MBO'YPY
Kóina ápe ogueropojái ñandéve hembiapokue karai Lino Trinidad Sanabria. Ko mba'e imomorãmbyva ou ñane atõi jey, arete rire, umi ñane remiandu yma, ñane anga ruguaitépe orambíva rehe. Ombokacha, ohotapyña, ha omombáy. Upekuévo ñanembovy'a. Vv'a niko akóinte oke ñande pype. Sapy'ánte are are ñanderesarái ichugui, ha katu kóicha ku opaymi jave ñanembopy'akyrỹi. Mandu'a ou ku yvytu ro'ysã asýicha oípeju ñane korasõ, ojohyi, omopirĩ ha ohasa. Umícha jave ñande ñanerenyhẽ japytávo, japukavy, javy'a ha ñaneresãi. Mandu'a mba'e porã ñanerembiasakue rehe ñanembovy'áva, ha vy'a ñanemohesãi.
Peva ha'e haihára añetete rembiapo tee, ha che irũ Lino Trinidad ha'e haihára añete ikatupyryva. Oikumby ha omohenda kuaa ñane ñe'ẽ. Ombopoty ha ombosyry peteĩcha. Aréma oiko ñande avañe'ẽ oityvyro, oipiarõ, ohakã'i'o, ohesa'ỹijo ha ohapojo'o. Heta mba'e oikuaa ha oikuua porã hembikuaa. Ojapyhýva ojapyhy hekópe ha omboykéva omboyke noĩporaĩgui, heta ombojere rire. Ajeveramo jajesareko porãva'erã hembiapo rehe. Opaite mba'e oĩva ipype oĩhína heta ñeñamindu'u rire; ndaha'éi ku ogueroko'ẽnteva térá ku oñantoxánteva chupe.
«Taruma Poty» hendypu ñande apytépe tata rendyicha. Péva ha'e tyru guasu oguerúva ipype ñe'ẽpoty ha ñe'ẽsyry porávopyre, omboajepotávo ñane ñe'ẽ tee. Mayma Paraguái memby ohayhúva heko tee oguerohory ha oguero'ayvúmante va'erã ãichagua tembiapokue porã.
Ogueru avei mandu'a porã tapichakuéra rehe; umi oñepia'ãva'ekue ñane ñe'ẽ ha ñande reko tee ñemotenonderãre.
Umíva umi karai réra ñemomba'eguasúpe oĩ avei mba'e porã; upéva ñanembojoaju jey ñande rapo rehe, ikatukuaa hagũaicha ñapu'ã yvateve.
Tuichaháicha amomorã ko tapicha rembiapokue, ha katu ijykepemi ha'éta, amomorãve pe iñe'ẽsyry. Oiménune che upéva ahayhuvégui voínte térã hi'aguĩvégui chehegui. Chembopy'akyrỹi umi mitã okaraygua rembihasakue: guyra ra'ã, jaíre jeiko, kyhyje, akãhatã: ha umíva pa'ũ rupi, katupyry ha arandu ka'aty.
Hi'ãnte avei chéve amokyre'ỹ Lino-pe omongakuaa rehe ohóvo ijehai reko guaraníme. Oñemboja ohóvo pe achegety tekotevẽva rehe. Ha amáhke oñemboja hesakãve iñe'ẽ. Máichatamo ku póhte rysyicha oñotỹ ohóvo ñane renonderãme kóga pyahu ko'ẽrõ hovanátava.
Ndahetái oĩ ko Lino ichagua haihára guaraníme, oguerekóva peteĩ ipy poéta kuéra okakuaapa pyréva apytépe, ha ambue ipy katu mitãrusu kuéra ohai ramo ramóva apytépe. Ikatu ja'e hese ha'eha yrymomo, pyénte, ombojoajúva mokõi ysyry rembe'y. Ha'e oguenohẽ atygui iporãngueve, ha omombo ára rováre tapichakuéra rembiecharã. Jahecha hembiapokuépe mba'éichapa oipovã, oipomomby, ombyaky'o ha oipyaha ñane ñe'ẽ. Jahecha mba'éichapa ombohete ñepyrũ hemiandu, ha upéi ombojere, oñapipi, ohakã'o, oikarãi ha omopoti overa hendy peve.
Hesaka opytávo, ivevúi, ipotĩ, ha katu ikanguekuete.
Ñamomõrapotávo hempiapo jajerure chupe ani ikane'õ; tove ko'ẽreíre tomyasãi techapyrã hovyũ jey peve ko ñane retã, ha ñande ñañeha'ã ñapyrũ ipypore ári jajuhu haguã vy'a.
Paraguay 3 -07-95.
Tadeo Zarratea
ÑE’ẼPOTY ATY
PYTÃ, MOROTĨ, HOVY
Pytã, morotĩ, hovy, Paraguái retã poyvçi,
ajéipo iporã, hendy ha overávo amoite yvate,
ha-eténtevaicha chéve ku vy’águi ojerokýva
arai sakã apytépe oike ha oñapymi
Ha vokóike osẽjeývo apenurysýi vevépe
omimbi nomimbipáiva kuarahy rata omo’ã,
oveve ndovevepáiva, kyre’ỹ. Katupyrýpe,
ha’eténte ku ohenóiva Paragúai reko yvoty.
Jahayhúke che irũnguéra, Paraguái ñemoñaréva,
ha ko’ýte pytyvõme jahupi yvateve,
tojopyru kuarahýndie ñande yvy jehesapépe
ani pytũ iñapysẽva oñuã ñande rape.
Tovevéke katuínte, tohecha umi ñande’ỹva
oĩha ko Paraguáipe hendýva marambota;
jaikoha jekupytýpe, tokoayhu ha mba’apópe
ikatu haguãicha akóinte opu'ã ñane retã.
YVOTY ÑEMÓI
Reñotỹva'ekue ágã iñapysé:
chejopy añandu ko ne pore'ỹ
ndahaviruséi mborayhu añete
ñañopẽva'ekuémi ojuehe ñande.
Ajere jere, roheka man te,
ha ndorojuhúi, chetarovaite,
asapukaise, che ahy'o ipygáu
hi'ãnteko asẽ aha romoirũ.
Che py'angata, che ñe'ã ikangy,
che'ãhorei, ndaikatúi ake,
nde réra ahenói, che pytu ikangy,
ajapajeréi, rohechaga'u.
Chemongerasy ko'ã mandu'a
oikóva che akãme ojehaitypo,
angata vaíko oiko oñopũ
che py'aguapy nereiméigui nde.
Ko'ágã aikuaa mombyryeteha
opyta tapére kunu'ũetaite
ñande rekove omoporãva'ekue
jake ha japáyvo ñande oñondive.
Oguahẽvove ko ára yvoty
rohecha vaicha oparupiete.
Yvoty pytã, morotĩ, hovy
ne ñemóiko umíva mba'eporãita.
ÑE'ẼNDY
Ñemói: Rival.
Iñapysẽ: Se asoma.
Pygáu: Afonía.
Angata: Preocupación.
Ãho: Suspiro.
Ojehaitypo: Se anida.
NDE REHE CHEMANDU'A
Ndajuhúi py'aguapy aimérõ che añorei
roheka opa rupiete nde rehe chemandu'a
che ahenóirõ pytu'u ipore'ỹ che hegui
nacherendái mamove nde rehe chemandu'a.
Nde pukánte ahenduse roheka umi ka'aru
ndaikatúi cheresarái nde rehe chemandu'a
che akãme ojaitypo ne ñe'ẽ, nde pukavy,
katuínte aiko haguã nde rehe chemandu'a.
Cheañuárõ ñembyasy mbyjaitándie pyhare
ndaikatúiva romboyke nde rehe chemandu'a
nereiméirõ che ndive rohechase katuete
chetavyta añandu nde rehe chemandu'a.
Pyhare chekerasy ndaikatúi márõ ake
roheka, rohechase, nde rehe chemandu'a
che añomi añeha'ã che akãgui roipe'ase
ha upeichavérõ jepe nde rehe chemandu'a.
Pumbasy:
1) RUBÉN DOMÍNGUEZ
2) BRAULIO RODAS
ÑE’ẼPOTY PYAHU
MITÁKUÑAMI
Morenita de ojos negros de mirada seductora
neañónte che moirũhára ku ajechárõ cheãhóta
nde rehe che mandu'áva umi che'año aikomiháre
ajépa iporáite pe nde rekove mitãkuñami.
Morenita de ojos negros de mirada seductora
torype che añuãva ha chemoirũva katuĩnte
nendivénte che aimeséva umi che'año ajejuhúrõ
ajépa iporãite pe nde rekove mitãkuñami.
2º parte
Iporã nde guata ijukyva
iporã nde rete ikoníva
ikatunga'u che po'a
ha oñondive jaiko kunu'ũme.
Jarekóne vy'a iporãva
nde potymi che aipo'órõ
anichéva'erã haviru
ha oñondive jaiko kunu'ũme.
Pumbasy: FLORENTÍN GIMÉNEZ
Poesía escrita sobre una melodía preexistente, por lo que contiene versos
que no se ajustan a la métrica y al ritmo de la mayoría de ellos.
ÑANDE YPYKUÉRA
(Poema etnogenético, homenaje a Rosicrán)
Tupã ha Arasy ojapo hikuái mokõi tekove
Rupavẽ pe kuimba'e ha kuñáva Sypavẽ
Ha'e kuéra oñepyrũ pya'etéko oñemoña
heta tekove ogueru omyenyhẽ ko arapy.
Rupavẽ ha Sypavẽ omyasãi ñemoñare
pokõi mitã omoheñói arapy ñepyrũrã
kuimba'éva mbohapy ha kuñáva irundy
Turne Arandu tenonde ha upéi Marangatu.
Japeusa mbohapyha kuimba'éva ipahague
ha upéi oñepyrü kuñanguérava heñói
Porasy omotenonde Guarasyáva upe rire
Tupinamba poteĩha ha Yrasẽma ipahague.
Marãngatu rajy tee Kerana kuña porã,
imemby pokõi mitã imeguãva memete
Tejujagua, Mboitu'ĩ, Moñái, Jasyjatere,
Kurupi, Ao Ao ha Luisõ ipahague.
Taúje oguerokañy Keranáme raka'e
ha upépe oñepyrũ tekopy oñembyai
osẽvo iñemoñare hete meguã memete
Tekoveaty hapekañy yvypóra iñangata.
Pumbasy:
1) FLORENTÍN GIMÉNEZ
2) BRAULIO RODAS
INDIA
Kuña porãite heruguãgui oúva
opívo oiguyrúva Guaira ka'aguy
ku hete koníme y saja ome'ẽ va
Tupã rembiapóicha Parana syry.
Iñanáma yvoty
ko te'yi jukyete
kunu'ũ memete
ka'aguyre oipovã
Guyra raguemíme isyva ojeguáva
ha iñe'ẽ raríva ñaimo'ã "eirusu",
mbo'y oguerekóva jaguarete rãigui,
omopumbasyva pe "yvytyrusu".
Pe kuña resaite
ka'aguyrente oiko
ikatúnte avei
mborayhu ohaitypo.
Versión castellana: MANUEL ORTÍZ GUERRERO.
Versión guaraní: LINO TRINIDAD SANABRIA.
Pumbasy: JOSÉ ASUNCIÓN FLORES.
MOMBE’UETA ÑE’ẼSYRÝPE (RELATOS EN PROSA)
MBO'EHAÓPE AHA YPY RAMO GUARE
Aike ypy ehkuélape «Puerto Casádo, Chákope.
Upe Mbo'ehao ipapapy 97 ha hérakatu «Juan de
Ayolas». Chemandu'a porã che mbo'ehare mbo'esyry
peteĩhápe hérava'ekue Seneida Villamayor de
Arellano, ha Mbo'ehao Motenondehára, upéramo
guare, hérava'ekue Carmen Iglesias de Caballero.
Ko'ágã, amomaiteiha ramo mokõivépe, mandu'arã,
amboguapy ko kuatiápe herakuéra.
Pe mbo'esyry peteĩhápe roĩme kuimba'éva memete.
Ndaipóri kuñáva orendive. Che irũnguérakue
chemandu'aveha ha'e hína Ramón Ojeda, oikóva'ekue
ichugui upéi pohanohára katupyry, Domingo Gaona,
Eusebio Mongelós, Ju'i Segovia, Kui'ĩ Salgueiro,
Mauro Pereira, Ursulino Pereira ryvy, ha avei
Chiripáni, peteĩ te'yi guarájo ra'y. Ambue katu Tito
Jara Román, Titomón oje'e ichupe. Ipukuetereíta
ambohysyipátarõ ko'ápe herakuéra ha upévare
jahátamante hese ambue mba'épe.
Amombe'usénteko, maymáva temimbo'épe orejopymi
va'ekue mbo'ehaópe upe ramo. Ore Mbo'ehára
oñepyrũ orembo'e ha ndaikatúi rojokupyty (1) porã
hendive. Noroikũmbyivaicha (2) hendápe porã pe he'iva
oñe'ẽre oreve Castellano» pe.
Upe ramo, maymáva ore mitã'i upe rupi roikóva,
sa'ívoi roikuaa pe «castellano» ha aipo roñe'ẽ haguã
«castellano» pe katu nahániri etevéntema.
Romombe'usemírõ upe rupi ojehúva'ekue oréve,
ha «Castellano» pe romombe'útarõ, roguevínte;
ropyta jeynte ro'e'ỹre mba'eve. Noroñe'ẽséi etévoi
pe «castellano» pe. Ha orejopyramo hikuái roñe'ẽ
haguã España ñe'ẽme, ropa'ãmbavoi, ha upéicharamo
romombykyntemavoi; mba'e veichavérõ márõ (3)
ndoro'epái pe ro'eséva'ekue.
Upéicha rupi, hetave jey rohasa kirirĩhápe ore
Mbo'ehára rovái. Anike upéicha hágui orerejámba'e
ha'étei sapy'ami. Sapy'ánte niko ohenoiuka ichupe
Mbo'ehao Motenondehára; ha upéicharõ osẽ
oho, orereja sapy'aite. Upéicha javérõ, ore mitã'i
roĩme haguéicha, ha'ete ku oresãsóva ha roñepyrũ
roguererẽmba, roñe'ẽ jojapa guaraníme, ro'e
oimeraẽva mba'erei, roñe'ẽ guivénte guaraníme. Oĩ
ndoikuaáiguirei mba'épa he'íta, oñemoĩ osapukái.
Ha'etévaicha ku roimégui ore Mbo'ehára ndive, ha
ndaikatúigui roñe'ẽ guaraníme hovake (4), romokõva
roína tapiaite umi mba'e ro'eséva, roñongatúva
rohóvo ore ryepype. Ha'etévaicha ku orekusãjopyva
he'ívo oréve ndaikatuiha roñe'ẽ guaraníme. Upéicha
rupi va'erã niko hína, pe ropytávo ore'año, térã
ipúvo itapu rosẽ haguã rrekréope, ropoi ore jehegui
ha roñepyrũ roñe'ẽ guaraníme, ropopo, rosapukái,
ku oimehaicharei roguenohẽsẽro guáicha umi ore
ryepype ojaitypóva'ekue, hetave jey noroñe'éire,
ndoro'éire pe ro'eséva'ekue roína.
Ore rógape avei ndohejái hikuái roñe'ẽ guaraníme.
Oipota hikuái roñe'ẽ «castellano»pe, orekũjere porã
haguã ndaje. Castellánope ndaje roñẽ'ẽva'erã ikatu
haguãicha roikũmby porã pe ore Mbo'ehára he'iva
oréve, ikatu haguãicha ndaoretapykuéi Mbo'ehaópe.
Pe ogapy rupi roikohágui roikóni, sapy'ánte
oiko tesarái ha rojoka hese guaraníme; upéicharõ
«roipo'o'imi» ha oiko peteĩ kirirĩmba guasu arepora.
Chemandu'a porã, uperómavoi, che ha'émi va'ekue
che py'apype, naiporãiha ko'ã mba'ẽ. Ko ñekũsãjopy
jajapóva tapiaite ñane mitãnguérare, anichéne ogueru
mba'èpora, ha'émi va'ekue chejupe.
ÑE'ẼNDY
1) Rojokupyty: nos comunicamos.
2) Noroikũmbyi: no entendemos.
3) Máro: nunca.
4) Hovake: en su presencia.
CHEMUÑA PETEIKURIJU
Heta oĩ ñande rapicha ndoikuaáiva pe mbói guasu
hérava kuriju, mba'épa ikatu ojapo ñande rehe.
Ndoikuaái ikatuha opo ñanderehe, ojavo'ói ñande
retére ha ñandejuvy. Upéicha ojuka vakara'y hamba'e;
ojelia iku'áre térã ijajúrare ha ombopytupa. España
ñe'ẽme oje'evoi ichupe upévare «Boa constrictora».
Puerto Casádope roiko ramo guare, asajekue,
ndorohói javérõ mbo'ehaópe, akañymi che rógagui,
che ru ha che sy umíva oke aja; aha aha'ã guyra
pe okaháre; amosaingo peteĩ sapikua'i che ku'áre,
tenyhẽte vodókegui ha hondíta che kuáre, aiguyru pe
kuarahy aku tini.
Sapy'ánte ajuhúramo ynambuñu, akãrakúgui,
ahechakuaa'ỹre, mombyryeterei che rógagui ahájepi. Ha
upéicha hárupi, peteĩ jey, asẽ sapy'a peteĩ ypa'ípe,
«tajamar» oje'e ichupe upe rupi, ojejo'óva'ekue y
amandykyre oñemono'õ haguã ha ojeporu haguã
upéi mymba vaka yguáramo.
Ahecha upe ramo, pe ypa'i kirirĩ mbytetépe, iñãkãséramo
hína peteĩ «erádo» kururu. Péva oimeva'erã
umi kururu chini térã kururu pytã tuichaitéva
rehegua hína, ha'e che jupe, ha añẽpyrũ aipyso hese
hondíta. Aha'ã opáguio ha opaicharei.
Upéicha háguinteko ou sapy'a che aimeha gotyo ku
osẽ haguãicha okápe ha oguahẽ chéve. Ou hatãvoi, ku
yvype oñaníro guáicha; oguenohẽ pukuve pe iñakã
yguygui ha upépe ahechakuaa sapy'a ndaha'eiha
kururu ra'e. Peteĩ «háse» kuriju ningo ra'e pe
aha'ãva'ekue aína. Ajapíne ra'e ha ambopochy.
Tuicha che py'andyi upépe. Añani'imi ajei haguãicha
pe ypa'i rembe'ygui ha ajere amaña hese. Upépe
ahechámavoi osẽvérõ osẽve pe ygui; omopu'ã
pe iñakã ha ou chéve. Upépe añemondyima ha
«apoi pygui» upémarõ. Hatãiterei niko añani. Aha
puku porãmarõ vaicha chéve, ajere jey amaña
hese ha ahecha oúnte gueteri chéve hína. Upépe
katu hatãvéntema añani. Ahávoi umi mbutu
resa'opyréicha. Mombyry porã ajehekyimarõ chugui,
ahupity peteĩ korakue ha ajupi upévare. Ajesareko pe
ñu tuichakue javevére, ha okañy chehegui. Opytára'e.
Naiñakuáimante niko, ha upévarehae ndacherupityi,
añemomombyry ichugui ha cherejarei. Ha katu tuicha
añemondyi ha upéicha avei, úpete guive, ambopaha
kururu ñeha'ã tajamárpe.
ÑE'ÉNDY
Javo'ói: Enredarse.
Ombopytupa: Le asfixia.
Ypa'i: Pequeño lago. Laguna.
Ygua: Bebedero.
Erádo: Enorme, grande, voluminoso (=háse).
Py'andyi: Sorpresa.
TECHAUKAHA (ÍNDICE)
Tembiechakuaa 7
Algunas aclaraciones 9
Maiteimímante 13
Prólogo 15
Tembiapokue mbo'ypy 21
ÑE'ẼPOTY ATY
Ñane ñe'ẽ mba'erã 29
Pytã, morotĩ, hovy 30
Ahecháva'ekue 31
Léli-pe guarã 32
Che'añomi añandúva 33
Roheja sapy'ami 34
Yvoty ñemói 35
Che ánga kõi rerekua 37
Mombyry 39
Che rymba jaguami 41
Panambi morotĩmíva 44
Kerasy poguvpe 45
Yvyrapyryrỹi 46
Ñaha'ã guyra'i 48
Ñe'ẽpoty che ra'ãngápe 51
Mombyry ndehegui 52
Kuarea ha uñi 53
Rohayhu, roheka 56
Ara pehẽ 58
Chánte rohayhúta 60
Tapỹi tupemi 62
Aha jeyta okaháre 63
Pyhareve yvotytyre 64
Nde rehe chemandu'a 65
ÑE'ẼPOTY PYAHU
Añandu tetã ambuére 69
¡Cháke mboichini! 70
Cheañomínte 72
Che retã aipotáva (mi patria soñada) 73
Mandu'a hory añetéva 76
Mitãkuñami 77
Ñande ypykuéra 78
Paraguái yvy 79
Ne akãmi che ati'y ári 80
Aguĩmi 81
Aikuaa porã rohejataha 83
Ake mboyve 86
Amapororo 88
Ma'ẽ ñemboki 90
India 91
Jasyporundy oguahẽ 92
Lembu pytã'i 94
Mitãmi akã sa'yju 95
Mymbami jatyta 97
Nde pukavy che angata 98
Ndéve guarã 99
Parque caballero-pe 100
Platero 101
Pumbasy guarania 102
Py'a roryeta 103
Pyhare piro'y 104
Sandykõi guahé 105
Taipotĩ tosyry 107
Tohasa tenonde 108
Tyke'ýra chakore 109
Ytũmi syry 110
Vy'apavẽ iraríva 111
Ama ka'aguy 113
MOMBE'UETA ÑE'ẼSYRYPE (Relatos en prosa)
Mbo'ehaópe aha ypy ramo guare 117
Rokañýró guare ka'aguyre 120
Chemuña peteĩ kuriju 123
Rohórõ guare chile retãme 125
Európare roiko ramo guare 129
Perú retãre roikó ramo guare 132
Cerro corá 135
Guenosáire rupi guare 137
Jaiporu ñane ñe'é 140
CHEMBA'E'ỸVA CHÉVE GUARÃ HAIPYRE (Dedicadas al autor)
Ñe'ẽ yvotyete ne ñe'ẽ apesã 145
Platero 146
Guarani hendapegua 147
Mbo'ehára añetete 148
Para comprar este libro deberá contactar con:
CENTRO CULTURAL “EL LECTOR”
Avda. San Martín c/ Austria
Telefax: (595-21) 610 639 - 614 259
E-mail: comercial@ellector.com.py
EL LECTOR 1 – PLAZA URUGUAYA
25 de Mayo esq./ Antequera
Telefax: (595-21) 491 966 – 493 908
E-mail: comercial@ellector.com.py
Asunción - Paraguay.
Enlace al espacio de la EDITORIAL EL LECTOR
en PORTALGUARANI.COM
(Hacer click sobre la imagen)