ETNIAS INDÍGENAS DEL PARAGUAY
Ohai Dra. MATILDE GALEANO DE AGUIAR
ETNIA ISHIR CHAMACOCO
ISHIR (CHAMACOCO)
Jepiveguáicha ojekuaave Chamacoco rérare. Oñemopehẽ mbohapy atýpe, Alfred Metraux ha Dra. Susnik hembiapo jetypeka he’iháichare. Ko kuñakarai omoherakuã Xorshio, Ebitoso haTomarxa haipy.
Arysa ohasávape ojeikuaa irundy atýpe, herakuéra ojehaíva ambuehaichaite: Horío, Ogotoso, HeÍxo ha Tamaraho. Ko’áğa horio-kuéra ndojejuhuvéima, opyta Obotoso, Heixo ha Tomaraho-kuérante, ko’ãvagui oiko Bahía Negra, Puerto Diana haPuerto Esperanza-pe.
Tembiasakue rupi ojekuaa oĩha "Chamacoco iñañáva" ha’évaTomarahoatýgui ha ojeíva ava ipire morotĩgui; ha "Chamacoco-kuéra imarangatúva" oñembojehe’áva tapichakuéra ja’émavandi.
TENDA OĨHÁME
Tavakuéra Ishir ko’ağagua ha’e: Puerto Diana, oĩháme hetaiterei, oĩmévo "Misión A N Nuevas Tribus" poguýpe; Puerto Esperanza, río Paraguay rembe’ýpe imombyrývo 30 km. Bahía Negra yvytu ro’ysã gotyo, Fuerte Olimpo, Buena Vista, Potrerito, Karpa Kué ha María Elena, tedakuéra oikohápe Tomaraho-kuéra. Oñemitỹ algarrobo ojapo hağua harina, kumanda oĩháicha ka’aguýpe, pindo ha túna oĩva guive, jety ha mandi’o ka’aguypegua avei.
Kuñanguéra, jepivegua umi omono’õva, hembiapópe ğuarã oipuru peteĩ pála ojejapóva guayacán térã palo santo-gui. Oñongatu hağua umi mba’e omono’õva oipuru peteĩ voko ha’ekuéra voi ojapóva karaguata mátagui.
Ishir-kuéra oipurueterei eíra hekovépe ğuarã. Kuimba’e añónte ikatu omymbajuka, omotenondévo avei mba’e mymbápa ikatu térã nahániri ojuka, oñangareko omymbajukávo pekari (kure ka’aguygua) tatu ha jurumy’ỹi (ojeipurúva hembi’uteépe ğuarã). Ñandukuéra ojejuka hague ha ho’óre, ho’úva kuñanguéra añónte.
Omymbajuka hağua oipuru arco ha flecha, ipohýi ha ituichakue iñambue heta jeýpe. Pirakutu ha’e upe mba’erepy itenondevéva Ishir apytepekuéra, oikógui hikuéi río rembe’ýpe.
Iñepyrũ guive kuñanguéra oipuru peteĩ ao pehẽnguemi hakambýme ğuarã, oñapytĩva iku’áre, kuimba’ekuéra katu oiko opívonte.
Oipuru peteĩ sapatu oñapytĩva ipýre peteĩ inimbo ojejapóva karaguata mátagui. Ymaguarépe oipurúva’ekue purpuk, peteĩ poncho-icha ojejapóva karaguatágui, noñekytĩri iñakãrague araka’eve ha oñapytĩ avei karaguata inimbo ndive, ojapóvo peteĩ trenza-icha. Mitãrusukuéra ojepokuaa oñeikytĩmbaiteha ityvyta ha hope’a, ha kuimba’ekuéra opavave, avei hañyka rague. Ndahogateéi, oñeñangareko yvyramatakuérandi, omoĩva hikuéi ogahojáramo. Itondete ko aty apytépe karai chamán ñangarekóva tapichakuéra ángare, umi hasýva térã noñeñanduporãivare.
ARTE HA TEMBIPURUKUÉRA
Tembiapojegua cerámica umi ñande ypykue rehegua ha’e tembipuru rehegua meme. Umi tembiapo apytépe ojehechave kambuchi ojeroja térã oñeñongatu hağua y, ha’égui upe mba’e ojehekavéva upe rupi. Kambuchikuéra ijapu’anunga, ijajúra mbyky ha ipo’i, ha ijyképe oguereko ojehupi hağua ikuáva ha oñembohasaha rupi cuerda karanda’ygui, péicha ikatu ojeroja porãve. Kuña rembiapo ha’e ko mba’e kambuchi rehegua, cuerda omoĩ isyváre ha kambuchi ijatukupépe. Ombojeguaka hağua, jepe nameméi, oipuru upévarã resina palo santo-gui, ha ojapo kyta’imimi.
Kuñanguéra ojapokuévo vosa ojechakuaa iporãha ombojeguaka upe hembiapo. Péicha ojapo opáichagua jeguaka, rombo, hexágono, pentágono, rectangular, escalones diagonales.
Avei ojapo jeguakáramo mymba ha yva ra’anga.
Umi vosa’i karaguatágui ojejapóva, 10 cm ipekue ha ipukukue, oipuru umi omymba térã opirajukáva oñongatu hağua leznas, amuletos de caza, petỹ ha pitarã.
Ishir ha ambue aty Zamuco pehẽnguekuérava, Ayoreo, oguereko jepokuaa hypy’ũva ojekóva arte plumario rehe, ajurarã, sái, muñequera, yvyra guyra raguégui ijaguakáva, omoheñói sa’ykuéra Ishir, aty hérava Tomaraho, imandu’ávo yvy moheñói ha oiko vove jeroky ñembo’e ogueromandu’a.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’URE
Ijapytepekuéra oĩ mombe’urã ha mombe’upy oñemono’õva Ishir-kuéragui, ha ojehecha oĩha jepokuaa he’ẽasýva ko atýpe.
Osiazyr: La Creación del mundo y el hombre. Ojapopaitéva, oĩva guive. Oñembojoja yvytu, ndojeikuaáiva hendatee, kuarahy ha jasy ndive, ha’eha Santísima Trinidad, religión cristiana-pegua joguaha.
Ñepyrũrã oipe’a ojoehegui ýpe oikóva ha opoi ysyrýpe; upéi omoheñói opavave guyrakuérape morotĩ isa’yjoaitéva, mymbakuéra otyryrýva, irundy ha mokõi hetymávape. Upéima omoheñói ka’avokuéra, ysyry ha ojeikuaa hağua momỹi, yvytuaku, yvyturo’ysã ygápe ojehóvo. Upéi omoha’anga kuña ha kuimba’e tujúpe, ha’eva tavayguakuéra ypykue ha peteĩteĩme ome’ẽ iñe’ẽrã chuepekuéra. Péicha ojapo avei Ishir-pe, áğakatu iragẽgui ha’ekuéra osẽ naiñarandupái.
Ambue mombe’upy oguerovia Osiazyr, oñe’ẽmondo guyrakuérape mba’éicha oikóta, ýpe, yvýpe ha ambue, ome’ẽ avei chupekuéra isaýrã, y ñemboja’o, yno’õ, ysyry, para ha mba’e, ambue mombe’upy oñe’ẽ Iguana ha Jakarégui, kuarahy ha jasy jere; yvytu ñemoheñói, ha hetave.
ETNIA AYOREO
AYOREO
Ha’e familia lingüística Zamuco-pegua. Ojekuaa jepivegua Moros térã Pyta Jovái, oipurúgui hikuái peteĩ sapatu ojapóva mborevi pirégui ha’anga rectangular-ramo, upéicha ndojeikuaái mamo gotyopa oho oguatávo hikuéi.
Morosha’e umi te’ỹi ojekyhyjevéva Paraguái Chákope, oñemombe’úgui heta mba’e chuguikuéra; péicha ikatu ñambohysýi: avaro’o ho’uha, jukahára, hi’angavaíva ha iñañáva, ambue mba’e apytépe. Oñorãirõkuaáva, py’aratã oguerekóva ombotuicha chupekuérape. Ko’áğa peve oĩ gueteri peteĩ aty Ayoreo ka’aguypegua oikundaháva Chákore, heta jeýpe ojejuhu ipypore Cerro León-pe; avei Agua Dulce; ha Chovoreca-pe; Aocojandi yvytu’aku gotyo. Oikundaha opa rupi ohekávo y, yvy ha ka’aguy oiko hağua; ha oñeimo’ã ko aty oñemopehẽ ikatuhağuáicha oguerekove hembi’urã Cháko rupi.
TENDA OIKOHÁPE
Ñande jaikuaaháicha, ary 2000-pe Ayoreo-kuéra tavaygua ohupyty 2.015 tapichakuéra.
Ko’áğa Ayoreo-kuéra oiko Paraguái ha Bolivia yvymbytépe, Bolivia-pe oĩ pakõi aty, Santa Cruz de la Sierra ha río Paraguái apytépe.
Paraguáipe oĩ porundy aty: Isla Alia, Guidaichai, Cucaani-pe (ojekuaávaAyoreo yguasu rembe’yguáramo); upéi oĩ atykuéra: Campo Loro, Chovoreca, Jesudi, Ebetogue, Aocojandi ha ipahápe Tunucujai.
OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ
Oñehekombo’e ojapokuaa hağua kokue, apopy ha tembiapo upe tenda oikohápe voi heko resãime ğuarã, hoga’apo hağua karanda’ýgui ha ambue mba’e. Ko’ã tembiapo omboheko misión salesiana María Auxiliadora-pegua, tenda oğuahẽkuaávape hasýva, oñeme’ẽhápe mbo’ehao mbo’epy ha opa mba’e ojejapokuaáva atýpe. Heta ary pukukuépe ohasavaíva’ekue mba’erepykuaápe. Péicha, ary 1970 gotyo kuimba’ekuéra osẽva’ekue omba’apo hağua Alto Paraguái estancia-kuéra mopotĩháme ha heta jeýpe avei Mato Grosso (Brasil) gotyo.
Ayoreo oñangarekoiterei hesãire, ha’e araka’eve ndo’úi guaripóla, térã ambue mba’e ojapovaíva hetépe, ndojapói orgía, katu, mitãrusukuéra oikokuaáva ikuña térã ikuimba’éndi oğuahẽ meve ñemendáme. Hekoypykuaa oĩ ijeroviápe, kóva ohechauka mba’éichapa oiko ijehe, ambue ha tavayguakuérandi.
Ayoreo ojeguerovu ha’égui Ayoreo ha oimo’ã ha’eve ambue atýgui. Tapicha omotenondéva opa mba’e ijapytepekuéra ojehero asuté, ha’éva peteĩ kachíkeicha; oguereko upe status ipy’aratã térã avapapy ojukávare. Oiko gueteri peteĩ kachike oporojukáva mbohapypa tapicha rupi. Kachike oñangareko hekoháre imbarete ha ipy’aguapýre. Ha’e omotenondéva’erã opa ñorãirõ oĩva ha omotenonde tavaygua omoneĩva guive, oñemonde jaguarete pire rehe ha avei mymba raguekuérandi.
Ambue tapicha henondéva ijapytepekuéra ha’e dahisnaí: ha’e tavaygua chamán. Iñambue voi atykuéra oĩva upe rupi. Dahisnai Ayoreo ndoipurúi ka’a ruvicha; omonguera ñe’ẽ, purahéi ha ipytu ndive. Ha’e añónte ikatu oipuru cóndor rague, ha mavavéva ndojapokuaái mba’e vai chupe. Ambue tapichakuéra tavayguápegua oñemopehẽ ha’érõ: mitã, mitãrusu, kakuaapáva ha tujakuéra. Omendáva oike kakuaapáva aty apytépe.
Ha’ekuéra ndoguerekói mba’e opytáva peteĩ tendápe; umi mba’e ohekávante oimo’ã ha’e chuguikuéra. Mba’e oñeguenohẽva ñemitỹgui ha’e upe omba’apóva’ekue yvýrei. Mymba ojejukáva oñemopehẽ umi oporojukáva apytépe, upéi, upe so’o oñeme’ẽ kuña ógapegua ojapóva tembi’u opavavépe ğuarã: ména, memby, tuvakuéra, tuvakuéra ramói ha ambue tapicha hi’ağuíva. Oñeñe’ẽvo yvy térã Ayoreo tekoypykuaa nomono’õi mba’erepy, ojehecha vai upe oguerekóva ha nomopehẽiva ogasu ndive (ogasúre ojekuaa tapicha térã ogaygua aty oñembohekóva mborayhúre térã ruguy joajúre). Tembipuru ojapóva ha’ekuéra ha’e mayma oĩva atýpe. Upe mba’e ndoipurukuaáiva ambue tapicha atypegua ha’e tembipuru oguerekóva mymba ruguy; katuete oipurúva’erã ijárante térã ambue kuimba’e oguerekóva imbaretejogua.
Ogayguápe, kuña ha ména ojohayhuete. Kuimba’e ohayhu añetéva’erã ikuñáme opyta hağua heko pukukue aja hendive; kuña ñe’ẽ ha’e peteĩ mba’e tuichapajepéva ménape ğuarã ha avei kuimba’ekuéra oime vove aty korápe ndaikatúi péicha péichante oğuahẽ peteĩ ñe’ẽme, kuña akãngeta’ỹre.
Kuña ojeguerohory opa rupi, ndaha’éi kuimba’e mbovyve, iñakãngeta ha iñe’ẽ oñemotenondeiterei tavayguápe; ha’e oheka ikichiha térã imenarã, ñemenda mboyve ha pype.
Ayoreo tekoypykuaápe kuña ha kuimba’e ijojaite, katu kuimba’e añónte ohupytykuaa kachike ra’anga.
Tuvakuéra ohayhueterei imembykuérape katu ohekombo’e pokã pokã chupekuérape, ijeheguireínte iñarandúva’erã, araka’eve noñembyepotíva’erã. Ha’ekuéra he’i upéva ombyaiha mitã rete. Kuña ména ndaikatúi oñe’ẽ hembireko sýpe, upéva ndojejapóiva’erã araka’eve, oñe’ẽsérõ ambue tapicha ojapóva’erã.
Ayoreo katuete ho’u oĩva guive ka’aguýpe, yva ha ka’avokuéra apytépe oipuru hikuéi mbohapypa rupi.
Jepiveguáicha ha’e ka’avo rapo, yva ra’ỹi, ka’avo mata’i, ijapytepekuéra oĩ palmito hetereíva ha oipytyvõva tetépe. Jasykuéra tenda opytahápe hikuéi, oñemitỹ avati, kumanda, kurapepẽ, jety, sándia ha petỹ. Kuña omono’õva’erã ko’ã ogayguakuéra oguereko jave ñembyahýi. Oñangareko hağua temitỹre oñembo’e térã opurahéi hikuéi Ñandejárape ani hağua mymbachu’ikuéra ombyai chuguikuéra.
Katuete oĩva’erã eíra ka’aguygua hembi’u apytépe. Chákope oĩ papóicha eíra.
Y oñemono’õ ysyrykuéragui térã yno’õgui, noĩriramo ko’ã oñeikytĩ ka’avokuéra oguerekóva y pype térã oñepokãva’erã hoguekuéra osẽ hağua chugui.
Ayoreo okaru mbohapy jeýpe ára pukukue aja ha tembipuru’ỹre, oipurúnte ipo, katuete ojejuruhéi okarupa vove, ojapo’ỹrõ…mymba ho’úva katuete ou chupe ikérape.
Condimento-kuéragui ojekuaa juky añónte. Tembi’u oñembojy peteĩ mba’yru ñai’ũgui ojejapóva, tata mbeguekatúpe. Kuimba’e añónte omymbajuka, oiko ka’aguýre omono’õvo hağua ho’úva’erã ha oipuru hağua mymba pire, rague ha kangue.
APOPY HA TEMBIPURUKUÉRA OJEIPURÚVA
Oñemomba’apo yvyramáta ojejapo hağua tembipurukuéra, sapatu ha ambue. Ha’ekuéra oipuru peteĩ sapatu sandalia-icha, ojejapóva jepivegua mborovi pirégui, ojejokóva ipýre peteĩ inimbo’íre.
Kuimba’e ao ha’e peteĩ pehẽnguemínte omongañýva hetymambyte, oguereko mymba rague jeguakáramo. Pakõi ary peve ndoipurúi mba’eve. Kuñanguéra oguereko vove pa ary ikatúma oipuru sái, kóva ojejapo inimbo kuña térã kuimba’e, oipuruháicha avei oguerekóta mitã térã mitã’i. Ha’e kuimba’e ojejapórõ peteĩ jeipysoháichante ha kuña oguerekórõ ambueichagua.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA
Ayoreo ojerovia “Dupade”-re. Dupade ra’angágui heñói Ayoreo-kuéra. Ajapóta che ra’anga voíre he’i ha ojapo kuimba’e, ambue árape ojapo iñirũme ha ha’e kuña.
Ayoreo-kuéra oñehekombo’émava jepiveguáicha ijaty mokõi misiones religiosas-pe: “Nuevas Tribus”, oĩva Campo Loro-pe; ha Pa’i Salesiano-kuérare, Colonia María Auxiliadora-pe; ko’ã mokõi távape ojejuhu Ayoreo-etápe, jepevérõ heta oiko ápe ha pe rupi térã oho opyta Colonias Menonitas-pe omba’apo hağua virúre.
Tenda oĩháme hikuéi: Campo Loro, Montecito (Mariscal Estigarribia), Jesudi (Eugenio A. Garay) Friedensfeld (Meno)
Alto Paraguay-pe: Puerto María Auxiliadora.
ETNIA MAKA
MAKA
HEMBIASA MBYKYMI
Familia lingüística mataco-pegua, oñembojoaju Enimaga térã Inimakaymaguaregua, ohaiháicha heta haihára. Maka ñe’ẽ, Dra. Susnik he’ívare, he’ise "ñanemba teete".
Ñembojehe’a Maka ko’ağaguándi oiko Fortín Nanawa hi’ağuíme ary 1972-me.
Metraux tape jeiykúi aja, ojapóva ary 1933-pe, ohendu Pilagá-kuérape ha’éva Maka Chakopegua henda ykeregua, Salto Palmar yvytu’aku gotyo.
TENDAKUÉRA OIKOHÁPE
Peteĩ jey oky tuichaiterei, oñemono’õiterei y colonia Bartolomé de las Casas-pe upévare ova va’ekue, ary 1985 rupi, Makakuéra aty rendápe oĩva Mariano Roque Alonso-pe ha hi’ağuitereíva Puente Remanso-gui.
Ambue aty Maka opyta tape ohóva Puerto Falcón gotyo; Makakuéra ohenói ko tendápe Qemkuket, oĩgui hetaiterei qemuk, guabo upépe, ka’avo ýpegua ha itavayguakuérape ojehero qemkuketleyíets.
Chákope oñeimo’ã ndoikovéimaha ko’ã, katu Cuatro Vientos rendápe oĩmimi ogaygua oikóva
te’ỹinguéra Lengua, Toba haNivaclé. Makakuéra ojekuaa Paraguay, Ciudad del Este, Encarnación tavayguáramo, oñemúgui hikuái ijapopy tapére, jepivegua ojapo hikuéi katu oĩ avei omba’ejoguáva ambue te’ỹigui ha oñemúva hikuéi pjerureháicha ohepyme’ẽva hembiapokuérare.
OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ
Ha’e te’ỹinguéra ijyvatevéva Chákopegua, ohupyty 1,80 m.rupi. Oñembojoja Europa-pegua rováre, jepivegua oje’e iporãha hikuéi. Ipire hũ’ive ambue aty ykereguágui.
Makakuéra ho’aporãve ambue tetã okaraygua oúvape. Oñangareko peteĩ teĩre; oguerohory puka ha ojapove mba’e ñembojaru.
Makakuéra ha’e aty Chákopegua ipahaitéva, kuimba’ekuéra mbohapypa ary tapykuépe oipuru gueteri pytasã jeguaka ojejapóva ñandu raguégui. Oho mboyve ñorãirõme oguereko jeguaka iñakãre. Ombosa’y hovakuéra, oguerohory pytã. Kuña omendámava oñembosa’y hovýpe.
Makakuéra ojapo ogarã ysyry rembe’y rupi. Ko’ã oga’i ojeipyso mokõi térã mbohapy metro ha ipukukuaa 18 metros rupi. Yguýpe oguereko guasu pire.
Tembipurukuéra apytépe oikotevẽva ára ha ára oĩ, kytĩha, kytĩha tuicha ha hácha, péicha avei mboka. Oñembojoapy arco ha macana.
Ko aty mba’erepyme’ẽ ojejapo mymbajuka, pira jeikutu ha yva ñemono’õgui.
Umi mba’e omymbajuka hağua ha’e: ka’aguy ñemonde ha ambue mba’e.
Ko’ã te’ỹinguéra oipirakutu ajakakuérandi. Makakuéra ombojehe’a eíra, algarrobo yva ha pindóre. Jepivegua oñemitỹ mandi’o, avati, jety ha kumanda. Mymba ñemongakuaa apytépe oĩ ovecha ha kavara. Kuñanguéra omba’apo poncho, kyha ha ambue mba’e.
APOPY HA TEMBIPURUKUÉRA OJEIPURÚVA
Makakuéra ha’e umi te’ỹi ojekuaavéva ñane retãme oikundaha rupi ápe ha pe gotyo oñemúvo imba’erepy. Katuete jajuhu chupekuéra tapicha ambue tetãygua guataha rupi, aviõ tenda pytaha, mba’yrumỹi tenda pytaha Paraguaypegua, Jardín Botánico ha Zoológico ha umi tenda ñane retã rembiasakue ojekuaáva rupi.
Araka’eve ndojekuaái mondaháramo hikuái. Heko porãgui hikuéi ojeguerohory ambue tetãyguáre ha oñemu imba’erepykuéra.
Imba’erepykuéra apytépe oĩ voko, ku’a pytĩha, jokoha ha akã jeguaka ojejapóva nimbo térã ovecha rague inimbóndi, ndaha’evéima ymaguaréicha, ka’avokuéra ome’ẽvante ikatu ojapo ha ombosa’y hembiapokéra hikuéi.
Katu, ojapóiti imba’erepy ymaguare ojejapoháicha, oñembohasáva ñemoñarépe arysa rupi.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA HENONDEVÉVA
Makakuéra oikuaa heta ava ndaha’éiva ko yvy árigua ha omotenode tupãramo Jasy ha Kuarahýpe. Chaman-kuéra oipohãno ohenóivo ánga iñañávape ha omboheko ára jeguerohorýpe ğuarã mbyjakuéra oĩháicha. Weihetaj, chamán, imba’e andúva, ha’e upe omyakãva te’ỹinguéra aty vy’aguasuteekuéra.
Nigromante, oikuaa mba’épa oikóta Ihevenjey, angakuéra pytyvõhándi. Ánga pohãnohára, oipe’a mba’evai “invometech”, ome’ẽjeývo tesãi hareko porã.
Yvy ári oĩ kuarahy, Junú, chamán ymaguaregua oñemoambuéva tatáramo ha oho oiko tenda yvatehápe. Makakuéra ojerure chupe mbarete ha py’aguapy. Ijykeregua, jasy Juel. Ha’éva yvy tuichaha jára, ymaguare ojehecháva’ekue Makakuérare.
Aty Chákopegua añónte, iñepyrũ guive omba’apo mymbajuka ha yvano’õme, ováva upe rire Región Oriental gotyo. Aty tuichavéva oĩ Paraguaýpe, Mariano Roque Alonso távape, oĩhápe peteĩ tenda héra voi Colonia Maká, heta ary pukukue jave ko’ã oikókuri Río Paraguái rembe’ýpe, Jardín Botánico Paraguaygua renondépe. Makakuéra ñemohenda jey, oguereko yvy Concepción, Caaguazú, Encarnación ha Ciudad del Este-pe ova upe rupi, oñemukuaágui ijapopy tapichakuéra okarayguápe.
Heta te’ỹi oiko ápe ha pe rupi, ojejapohápe imba’erepy guive tenda ñemuha meve.
Ko’ã ary ohasávape heta Maka oñemosarambi Región Oriental-re.
Tenda oikohápe: Inmaculada (Concepción), Guayaki Cua (Caaguazu), Ykua Porã (Caaguazú), Pati’y (Encarnación), San Rafael, San Agustín (Ciudad del Este), Korumbakue (Mariano Roque Alonso), San Francisco de Asís - Cerrito (Benjamín Aceval), Chaco I (Villa Hayes).
ETNIA GUANA
GUANA
HEMBIASA MBYKYMI – HAINGATU
Ha’e familia lingüística Maskoy-pegua, ojekuaaukáva avei Kaskiha rérandi. Héra Guana, oñemopyenda Mbayá ramoikuérandi, tembiguaikuéra oñehenói Guaná-Niyolola.
Nomba’apovéima imba’apo ñepyrũháme, ko’áğa oĩma estancia ñangarekohára ojehepyme’ẽvaramo; avei nomymbajukavéi, pirakutu térã noñemitỹvéima, he’iháicha hikuéi “naorepy’aroryetevéi roñemitỹ hağua ojapoháicha ñane ramoikuéra, ymaguaréicha”. Ko’ağaite oĩ hína peteĩ aty omba’apóva omoingove jey hekoypytee.
TENDAKUÉRA OIKOHÁPE
Ko’ağaitéramo oñemboja’o mokõi atýpe; peteĩ hi’ağui Vallemígui, Río Apa rembe’yetépe, ha ambue katu Riacho Mosquito, Alto Paraguay tetã pehẽme, Vallemi renondépe. Jepémo isarambipa hikuái oguereko gueteri iñe’ẽ ha arykuéra pahaitepegua ohechauka hikuái omotenondehaiti ivy’aguasu teete ojapóva.
Ary 2000-pe INDI avapapaha he’ívare, ojejuhu 500 tapichakuérante.
OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ
Guana aty peteĩ teĩ oñemohenda mbohapy tendota ndive.
Ko’ã mbohapy tendota ha ipohyikuére ijapytepekuéra ha’e: a) Apmombie, tendota Py 1);
ã) Aptitincojo, tendota Py 2; ha Quiemjingoka, tendota Py 3. Ko mbohapyha rembiapo ha’e: oipykúi aty jerére omombe’u hağua tendota 2-me opa mba’e vai ha’e ohecháva, omobe’u jey hağua péva tendota 1, omotenondéva opa mba’e upépe oikovaírõ sapy’apy’a ha omoneĩ térã ombotove tavaygua tembijerure, oğuahẽva chupe oñemohendaháicha ko’ã mbohapy tendota.
Oiko heta oga’i opavavépe ğuarãicha, ojejapóva ogahoja ipehẽ mokõiva ha peteĩ ykére opyta péichante, oñemboty vakapi térã ambue mba’éndi oky térã iro’y vove hikuéi.
Oĩ vove MIUAK arýpe (michĩ – mitã) oipytyvõva’erã itúvape peteĩ kokue oguerekóva ha oñemitỹháme avati, kurapepẽ, mandi’o, jety, sándia, mamõ ha ambue mba’e. Okakuaávo oipurukuaáma arco mymbajukarã ojapíva flecha. Oguereko vove 15 ha 18 ary rupi iñambuéma ijapytepekuéra, ndaha’evéima peteĩ miuak ohasáma peteĩ Jatshek-ramo (ava), ojechaukáva peteĩ jey pubertad rehegua oñehenóiva Buanambié, ha’éva Lalajtimai (peteĩ vy’aguasu); ko vy’aguasu oñembojojáva’erã jasy pyahúndi; noĩriramo jasy pyahu ndojejapói ko mba’e.
Concepción tetã pehẽme, Río Apa ağuíme, oĩ upe aty añóva. Upépe oñembyaty ogayguakuéra omba’apóva fábrica oĩva Vallemíme.
Ha’e aty imbovyvéva, oñeimo’ã mbohapy mba’ére: nomombe’úi aty moõguápa hikuéi, ova ambue aty gotyo ha ⁄ térã oñemombyryetereígui ndaikatúi oñeğuahẽ hendapekuéra ojeipapa hağua.
Moõguápa: Santa Elena, Santa Ana, Estancia Quebrachales, Bergfeld.
ETNIA LENGUA
LENGUA
HEMBIASA’IMI
Ojeikuaa meme chupekuéra Lengua-ramo. Ko aty ndive oiko hağua jekupyty, heta ary ohasa, ko tembiapo ojapo Iglesia Anglicana del Paraguay, Misión Inglesa Makxawqiya-rupive.
Ha’ekuéra omba’apo avei changa-pe, oñemitỹ umi oikotevẽva hembi’urã, omymbajuka’imimi ha ka’avo tekotevẽva ka’aguýgui. Avei omba’apo estancia-ha rupi vaka ñemoñemoñáme, umi tembiapo ipohyivéva ha ojehepyme’ẽ chupekuéra tembi’u térã ao rehe, sa’imi, ombohepy chupekuéra, péicha ojepuru chupekuéra. Heta ary opyta estancia jára poguýpe, katuete oguerahave gua’u ao térã tembi’u, ndohupytýi hembiapokue ohepyme’ẽmba hağua oikotevẽva. Oiko chuguikuéra esclavo. Ndaje menonita-kuéra ko’áğa ohekombo’e chupekuéra ñopytyvõ taha’e karurã, mymba ñemoñemoña ha kamby rehegua hi’upy taha’e.
TENDA OIKOHA
Enihet, péicha ojeikuaáva hikuái, oñemboja’o norte ha sur-yguápe. Norte-ygua oñemohenda colonias menonitas gotyo ha ambuéva sur-ygua, ojapóma 100 ary oĩha hikuái Misión Anglicana, gotyo.
OGAYGUA REKO, ECONCOMIA
Ñemitỹ jepivegua ojejapo ka’aguýpe, raẽteve rosado, omoporã hağua yvy ñemitỹrã, upépe ojehecha jety, petỹ, avati ha mandi’o; oipuru tembiporúramo pala yvyrágui ojejapóva, ojogua remope.
Óga ñemopu’ã ndaha’éi mba’e ohecharamoitereíva chupekuéra ğuarã, ha upévare oky jave oikepa ama ha ro’y avei. Oje’óga’apo apu’a hikuái, omoinge yvyra yvýpe ha yvate ojapo cúpula-pe ojoguáva. Hi’ári, ombojo’a yvyra rakãngue, yvyrarogue, kapi’i, upéva ha’e ogahoja.
Ojapo hağua ivy’akuéra ojapo fermentación algarrobo, eirete, avati ha kurapepẽ.
Omymbajukáta ha oñorãirõta jave hikuái oipuru hu’y ha yvyra pehẽngue hatãva. Pe arco sã ojejapo guasu pirégui.
Tembipuru pumbasy rehegua oipuru flauta takuáragui ojejapóva, avei silbato ojejapóva palo santo ogueraháva ijajúrare jeguakáramo; avei ojejapóva kanguégui, tambor mymba pirégui ojejapóva ha ombopu hağua yvyra pehẽngué rehe, ko tambor ojejapo pindo tronco ha mymba pirégui. Ijeroviápe oguereko hikuái omanórãmo ava pyhare jave, hi’ã, osẽva hetégui, opyta katuete upe tenda rupi oporomondýivo. Ojehechakuaáramo pe máva ikangy ha ikatuha omano upe pyharépe, pya’e porã oñeñotỹ oikepa mboyve kuarahy, jepéramo ne’ĩra omano.
ARTE HA TEMBIPURUKUÉRA
Kuñanguéra ojapokuaa manta lana-gui, oikotevẽva heta ñemba’apo ojejapo haguére telar primitivo-pe, ojejapóva mokõi yvyra pehẽnguégui ojeikutúva yvýpe, ha oñembojoajúva yvate ha iguýpe mokõi yvyra rehe, péicha opyta pa’ũ ohasa hağua pe inimbo.
Ovechágui oñeguenohẽ lana, isa’ýva morotĩ ha hũva.
Karaguatagui oguenohẽ fibra ha heseve ojapo hikuái cuerda ha voko, oipuru upevarã ju kangue térã yvyra hatãgui ojejapóva ha ikatuva ombovyvy. Ojepokuaa kuñanguéra ojapo ao ijuperã térã ipehẽnguekuérape, mymba pirégui, taha’e vaka térã guasu. Mymba pirégui avei ojejapo alfombra, tuparã ha ñandu pire katu ojeipuru ojejapo hağua voko tuicha oroja hağua eirete.
Peteĩ jeguaka ojehecharamóva, ha’e cinto lánagui ojejapóva ha ojeipurúva akãre ha oñembojeguaka jatyta ra’angáre. Oñembovyvy hese.
Andai hetáichagua ojeipuru oñeñongatu hağua y, tembi’u ha umi michĩvévape, petỹ, yva ra’ỹi ha mba’emimi.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’KUÉRA
Enxhet-kuéra oguereko hemiandúpe tuicha kyhyje kilyikhama rehe, ha’eva aña joguaha ha ikatúva ojehecha oimeha tenda térã aravópe, jepivérõ ojehecha térã oñeñandu pyharekue. Oñeñanduka opáichagua. Oĩ ndaje kilyikhama morotĩva, oikóva ygápe yvyapasusũme ha yno’õme, ituruñe’ẽme oporomondýi tuichaiterei. Ambue kilyikhama ndaje ojogua peteĩ mitã doce ary oguerekóva, imba’erendýva ha omimbipa iñakãme.
Enxhet-kuéra oiko akóinte okyhyjévo chuguikuéra, ha ko’ãva jaryikuéra ojeipuru chaman-kuéra rehe ojapo jave hembiapo.
Ojokupyty rire Misión Anglicana ndive, misioneros he’i kilyikhama ha’eha aña retã rehegua.
Enxhet-kuérape ğuarã aravo ojekehápe ojeguerokyhyje, oke aja ndaje, pe ã ikatu ojehekýi hetégui, ipyti’áre osẽ ha ojapo mba’e ojehecháva jeke ajánte. Ojeguerovia añakuéra anga, oñembohérava kilyikhama, oheka upe aravo oñemomba’e hağua pe máva okéva retére.
Upévare kéra ha’e peteĩ tembiapo ojeguerokuhyjéva.
Umi imombe’ugua’ukuéra ojehecharamovéva apytépe oĩ “antropología Enxhet de la Esperanza”, “el origen de las plantas”, “el origen de los animales” ha “el origen del fuego de la cocina”.
Haimete opavave ko aty rehegua ojehecha tetãpehẽ Presidente Hayes ha Boquerón-pe.
Ko aty oguerekóva hetave ava ojeipapáva censo rupive. Ary 1.981-pe, ojeipapa 8.770 ava.
Censo ary 1.992-peguápe, ojeipapa 9.501 ava.
Chase-Sardi tembikuaarekápe, oñembohéra 18 aty.
Oñemohenda ko’ãva tenda rupi: Madame Linch, Asunción-pe, Pozo Colarado-pe Estancia
Santa Juanita, Puesto Estrella Sola, Estancia Riachito, Estancia Yasamathasla, Riacho Grande, Deolinda, Los Lapachos, Estancia Lota S.A, Estancia Amora, Estancia Lucero, Esperanza, Misión Central Makthlawaiya, Rancho del Monte, Puerto Karaja Vuelta, Estancia Buena Vista, Estancia Quebrachales, Estancia Bretona, Estancia Los Tamarinos, Estancia Salazar, Estancia Alborada, Estancia Yakukay, Estancia Maroma, Estancia Ledezma, Estancia Medina-kue, Estancia Setenta y Cinco, El Estribo, Santa Fe, Paratodo I, Dos Palmas, San Carlos, Palomito, Alegre, Caranda, 20 de Enero, Yatmata, Sombre Piri, Nazareth, Sombreo Piri-Enxet, Muijik, Km 270, Km 316, Pome, Campo Largo, Campo Nuevo, Natem Amyip, Paz del Chaco, Nueva Vida, San José, Armonía, Pozo Amarillo Centro, Pozo Amarillo Colonia 1, Pozo Amarillo Colonia 2, La Esperanza, Benjamín Aceval-pe, La Patria, Laguna Hũ, Puerto Pinasco-pe, Hoffnungsau, Kronstal, Hochstadt, Molino Menonita.
ETNIA SANAPANA
SANAPANA
HEMBIASA’IMI.
Ko aty ha’e avei Maskoy reheguakuéra, iñe’ẽtee Sanapana, heratee Kasnapan, ambue atykuéra ohero chupekuéra, Lengua-kuéra ohero Kyisipan ha Angaitekuéra katu ombohéra Saapan.
Época Colonial aja, Mbaja ha Chañekuéra omuña chupekuéra, upe aja ha’ekuéra omonda kuña Zamuco Ayoreo ha Ishir, oikóva ijyvy rembe’y jerére, ha ogueraha itapỹikuérape.
Ary 1850-pe, oñeağui ysyry Paraguaygui, oñembojoajuhápe Riacho Alegre ndive, ojapo hağua trueque blanco-kuéra ndive, oguereko hikuái mymba ka’aguy, mymba saite pirekue ha avei ñemitỹngue ome’ẽ hağua ha’ekuéra oipotávare. Ambue ary oĩhápe gueteri industria tanino rehegua hetámi oiko hikuái puerto rupive, Puerto Pinasco ha Puerto Casado ha y obrajes-pe, umíva ha’e tenda ka’aguýpe ojeityhápe quebracho pytã ojegueraha hağua industria-kuérape oñemboa’apo hağua hese.
Oñemboty fabrica-kuéra ha isarambipa hikuái umi estancia rupi, menonita-kuéra ndive ha avakuéra anglicano ha católico ndive.
TENDA OIKOHA
Ko’áğa rupi oñemohenda ijyvyetépema, jepéramo oĩha gueteri aty oikóva estancia ha ambue henda oguerekohápe mba’apo sapy’agua.
Aty hetaveha oĩ La Esperanza, ko aty kóvare oñangareko menonita-kuéra, ha’éva peteĩ asociación. Avei Nueva Promesa, Zalazar, Laguna Pato, La india, Pozo Colorado-pe, Laguna Salada; sa’ive oĩ hikuái Misión La Patria, oĩva ko’ápe oñembohéra Angaite, péicha ohekombo’e haguére anglicano-kuéra chupekuéra.
OGAYGUA REKO, ECONOMÍA, TEKOMBO’E, KARURÃ
Hembiapo oikove hağua ojeko jeporekáre ha mba’apo jornaleroícha. Ja’ehaguéicha opa rire fábrica tanino rehegua isarambi ha ndaijyvýimarõ hikuái péicha oikove.
Menonita, Misión Anglicana ha atykuéra Riacho Mosquito-yguápe, Sanapanakuéra omba’apo hikuái yvýre, ñemitỹme oikove hağua, oĩ tenda omba’apohápe mymba ha vaka ñemoñáme.
Omymba juka hağua hikuái oipuru hu’y, ndoikuaáigui ambuéichagua tembipuru upevarã. Opirakutu hağua oipuru raẽkuri hembipurukuéra ha upéi misiones religiosas ohekombo’e chupekuéra oipurukuaa hağua anzuelo.
Ojapo jave iñembo’e jeroky hikuái, opurahéi, ha ojeroky, ko tembiapo oñemomba’eguasu ijapytepekuéra. Kuña ojapóta vove iniciación ojeipuru rovara’anga ha avei ao ñemonde ani hağua ojeikuaa mávapa ha’e upe ava.
ARTE HA TEMBIPURUKUÉRA
Sanapanakuéra ojapokuaa pumbasy; ha’ekuéravoi ojapokuaa hembipuru upevarã, taha’e flauta, tambor, violín ojejapóva samu’ũgui.
Alfarería ha’ekuéra ojapóva ha’e umi tembiporu oipurumeméva, kambuchi, japepo, kuimbe, ñai’ũgui ojejapopyréva; ko’áğa oipuru tembiporu oñeme’ẽva chupekuéra. Ko tembiapo ha’émi peteĩ tembiapo kuñánte ojapóva.
Avei mitãnguéra Sanapana ojapokuaa ñai’ũgui mymba ra’anga taha’e, kavaju, vaka, jagua, guyra ha hetave ha’ekuéra oikuaáva.
Kuña Sanapana, katuete ambue aty táva Chaco-peguáicha, ojapokuaa tejido, ojapo voko, manta, kyha, poncho ha faja Karaguatágui.
Andai pirekuére ha’ekuéra tata reheve ojapo ta’anga ha jeguaka hetáichagua, rombo, curva ha triángulo.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA
Karai Dr. Femando Pages Larroya, omombe’u ha’ekuéra oguerovia oĩha "alma de los sueños" "alma de los muertos" ha imbareteha. Ojeke jave pe ã osẽ hetégui, kérape ojehecháva ha’e pe ã jeiko, ha péichahágui ikatu ojuhu ñemano, ñemano oiko ã ojuhuhaguére aña hapépe ha ndojevyvéi hetépe. Osẽ rire hetégui pe ã opyta oikundaha tenda oiko haguépe pe ñemano. Avei pe ã oiko ka’aguýre, yvyapasusũre, ha oñondivepa oiko ojoapykuéri pyharekue yvágare.
Ko mba’e nomboykéi Maskoy-kuéra jerovia, umi jeroviápe oñemoĩveva’erã ojegueroviaha ã opytaha yvágape oĩhápe peteĩ tenda kóichagua.
Ha’ekuéra ojoapytépe oguerovia ka’aguy póra ikatuha oporombotavyraiha, ha’ekuéra he’i ikatuha omboguevi sonaja, purahéi ha jeroky ñembo’e ojapóva chaman-kuéra heta pyhare pukukue.
Ha’ekuéra oipuru opáichagua "talisman" ojajapóva mbói rete pehẽngue, ñandu rague, pysãpẽ, kangue, opáichagua mymba rãi ha guyra rague.
Ipehẽnguekuéraicha, Enxet-Lengua, Enxet-Sanapana avei isarambi estancia ha colonia menonita-kuéra ndive.
Sanapanakuéra ojehe’a heta te’ỹinguéra ndive oikohápe, péva ombohasy jehechakuaa mavaitépa ha’e heseguakuéra.
Ha’ekuéra voi, heta jey oikose ambue atyguáicharamo, umi ndojejahéiva rehe.
Oiko hikuái Pozo Colorado, Estancia San Dionisio, Estancia San Ramón, Estancia Salazar, Estancia La Esperanza, Estancia Nueva Promesa, ha Estancia Buena Vista II-pe.
TAPIETE
Ha’e avei aty omyengoviáva héra, oñembohéra Guarani Ñandéva, áğa katu opavave oikuaa chupekuéra región Occidental-pe, Tapietéramo.
Haimete opavave ko atypegua omba’apose menonita ha cuartel-pe, ojapohápe hikuái changa opáichagua.
Heta aty oiko gueteri ko’áğaite peve Chaco Norte gotyo, Pykasu, General Garay, oĩva puesto militar Nueva Asunción-pegua renondépe.
Avei Mariscal Estigarribia-pe, Misión Santa Teresita, Laguna Negra-pe, Canaán, Emaus, Timoteo, Belén, Damasco, Pykasu, Filadelfia, Lichtfelde-pe.
ETNIA TOVA MASKOY
TOVA MASKOY
HEMBIASA’IMI
Héra ndojeikuaái moõguipa ou, ojeguereko niko Tova ha’eha Guaikurukuéra pehẽngue. Omombe’u táva Puerto Casado-ygua, fábrica de tanino, omba’apóva upépe siglo XX mbyte peve, técnico-kuéra oúva’ekue Argentina-gui, ndaje ombohéra Tóva chupekuéra, ko téra ha’ekuéra oikuaa, péicha oñehenói haguére te’ỹinguérape hetãme, upépe Tóva oñemohenda Provincia Chaco ha Formosa-pe jepiveguáramo.
Tembiasa rupive ojehecha mba’eve ndouporãiha chupekuéra, ary 1885 ojejapo peteĩ Ley de Venia de Tierras, ko léi rupive ikatu ojehepyme’ẽ yvy tuichaicha taha’e karai poguasu térã empresa privada kuérape. Ko léi oğuahẽ ary 1889-pe Puerto Casado-pe, péicha upépe oñepyrũ omba’apo ñepyrũ fábrica de tanino, karai Carlos Casado mba’éva, upéi oñemopyenda estancias, tenda hérava Tupã Renda-pe.
Ko’ã mba’e ha avei ojejapo ferrocarril raperã, oikéva 150 Km, Puerto Casado kuarahyreike gotyo, omoambue hekohakuéra ha upekuévo ijepokuaa, imba’e’apo. Kóva ko aty ho’a poguasukuéra poguýpe he’iséva ohejapa hague ijeiko jepivegua, upe ára peve ha’ekuéra oikove pirakutu, mymba jukaha ha ñemitỹháraramo, oiko hağua chuguikuéra esclavo, omba’aporeinunga upe empresa-pe.
Iñe’ẽ jepe iñambue chuguikuéra, heta ijapytépe, omba’apóva paraguayo ndive, oheja iñe’ẽ teete, ha oñe’ẽ ñepyrũ Guarani ndikuaaporãivape. Kaña, sífilis, tuberculosis ha ambue mba’asykuéra ndaha’éiva heseguakuéra, ha upévare ojukaparei chupekuéra, ndoikuaáigui mba’éichapa ojokóta.
TENDA OIKOHA
Umi ojesarekóva te’ỹinguéra rehe, avakuaatyhára, pa’ikuéra, ha abogado-kuéra oñombyaty ha omba’apo mbarete, estado oguenohẽ hağua yvy empresa Casado S.A.-gui, ha kóva ko tembiapo rupi, ary 1987, yvy 30.000 hectáreas tuicháva oñeguenohẽ ko empresa-gui ha ome’ẽ Toba Maskoy-kuérape, tenda ojeikuaáva Riacho Moskoy, Riacho Mosquito, upépe oñemohenda po aty oñopehẽnguéva ha oñepyrũ tekove pyahu ko’áğa ijyvyteépema.
Aty tuichavéva Toba Maskoy rehegua oñemopyenda Casanillo-pe, yvy 10.000 hectáreas ojepysohápe, imombyrýva 60 km, Loma Plata yvytuaku gotyo.
OGAYGUA REKO, ECONOMÍA, TEKOMBO’E, KARURÃ
Ko’ã mba’épe avei ojehecha imba’e’apokuaa iñambuehague, ojapo hetáichagua tembiapo oikove hağua. Oguereko kogamimi oñemitỹhápe opáichagua ka’avo ikatúva, avei mymba ñemoña; peichavérõ tembiapo ojapovéva ha’e mba’ereroja tenda naimombyrýiva upe oikohágui. Avei ojapo tembiapo estancia mombyryveha rupi.
Ñañe’ẽtaramo jerovia rehegua guive, ko’áğa menonita ijerovia rehe omba’apo mbarete hesekuéra oheja hağua hikuái ijerovia.
Ko aty ha’e upe ojehe’avéva ndaha’éiva heseguáre, ambue aty te’ỹi rehegua oikóva Chaco yvytuaku gotyogua napéichai.
Ja’ehaguéicha imba’e’apokuaa iñambue ñepyrũ oñemohendárõguare industria taninera, oñemboty rire oñepyrũ oikoparei hikuái ápe ha pégotyo tembiguáirõ yvyjarakuéra poguýpe.
Ko te’ỹi aty oñemboherasekuri Enscet.
Santa Elena, táva San Lorenzo-pe, Pozo Colorado-pe, Carpa-Kue, Pozo Amarillo, Casanillo, Linda Vista, Pozo 3, Campo Rayo, Campo Aroma, Laguna Porã, Mariscal Estugarribia-pe Yalve Sanga, Edental, Lndenau, Bergfeld, Fuerte Olimpo-pe Estancia San Juan, Castilla, Machete Viana, La Victoria, Patria Livio Fariña, ha Km. 39-40-pe.
Avei ko aty oiko ohekahápe imba’aporã ha hembi’urã, upévare, ndopytái haguére peteĩ hendápe ndaikatúi ojeipapa porã mboýpa oĩ hikuái.
ETNIA ANGAITE
ANGAITE
HEMBIASA MBYKYMI – HAINGATU
Ha’e familia lingüística Maskoy-pegua, katu héra guaranimegua rupi ojekuaa; héra ojekuaáva atýpe Enslet. Lengua-kuéra ojehero Kyoma, he’iséva tapicha opaichaguáva, ohechaukávo péicha ha’eveha ambuégui.
TENDAKUÉRA OĨHÁME
Oĩ aty tuicha tuicháva Angaitégui oĩva San Carlos, Río Paraguái rembe’ýpe, avei Puerto Pinasco yvytu ro’ysã gotyo; oĩ Angaité Puerto Casado gotyo ha avei yvykuéra ojekuaáva Riacho Mosquito-ramo, Puerto Casado yvyty’aku gotyo. Avei oĩ Santo Domingo-pe ha’éva peteĩ tava’i oĩva 17 km. Teniente Montanía yvytu’aku gotyo (Boquerón tetã pehẽme).
OGAYGUA, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ
Imba’erepyme’ẽ ha’éva’ekue yvyramata’a, mymbajuka ha pira jeikutu; oguereko ikokue michĩmi ha mymba ogayguápe ğuarã. Oñembojehe’a tapichakuéra ipire morotĩvandi Río Paraguay rupi, ome’ẽvo peteĩ mba’e, ambue katuete ome’ẽva’ẽva’erã avei peteĩ mba’e ha’e oikotevẽva, ndaipóri viru ijapytepekuéra. Tembipurukuéra mymba ha avajuka hağua omoambue mymba ka’aguy pirére.
Ary 1900 peve oiko hikuéi péichante, upépe ae oñepyrũ oĩ tanino tendao apoha porãve, Chákope (Puerto Pinasco 1907-me ha Puerto Casado, ary 1880-pe) ha y estancia-kuéra omongakuaáva mymbakuéra Puerto Casado-pe.
Hogakuéra jepiveguáicha oguereko peteĩ kotýnte ojeipysóva 20 térã 25 m2 rupi.
Ojejapo karanda’y mátandi oikokuaávape mokõi, mbohapy ogaygua.Ogahoja avei ogueraha karanda’y máta, ogapepo katu ogueraha palma rogue, kuarahy jopépe ğuarã, oky vove nombopy’atytýi chupekuéra.
Kuñanguéra estancia-peomba’apo óga mopotĩháraramo ha avei aojohéipe. Heta jeýpe ojapóva’erã tembi’u estancia ñangarekohárape.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’UKUÉRA HENONDEVÉVA
Heta mombe’ugua’u ohechauka Angaite jerovia ha rekokuaa.
Ko’ã mombe’ugua’u oñe’ẽ Ava reñóigui; Jaguarete reñói; omanóva ruvicha; yvága ñemohendapa; aña ka’aguypegua ha ambueve.
Angaitekuéra jepivegua oikove Presidente Hayes tetã pehẽ gotyo, katu oĩ mokõi aty tuicha Concepciñon ha Boquerón gotyo.
Opakuetévo tanino tenda apoha porãve, ko’ã te’ỹi oheka ambue tenda omba’apo hağua, hetave estancia-kuéra rupi, hasyvehápe oñangarekove hekoteére. Hekotee mbyaihágui oñe’ẽ Ramón Fogel (1988-pe), he’iháicha Chase-Sardi (1990, Togue 66).
Imbovyve ohóvo upévare ko aty.
Diez Lenguas ha Santo Domingos ha’e tava’i oñemopyendáva ary 1975 rupi.
Oĩ apañuái ojekuaa hağua mboýpa hikuéi ha umi ojekuaáva Angaitéramo, ko’áğa ojejuhu oñemohendaha ambue atýpe ha ambue mba’e oñeimo’ãva ikatu ndojeipapái upe tapichápe, upévare ndojeikuaái oikoha.
Umi tenda ijatýva hikuái ha’e Las mayores Kora’i, Diez Leguas, San Carlos, Santo Domingo ha atyita upe tenda ojekuaáva ko’áğa La Patria-ramo, upépe katuete oĩ umi ava omba’apóva’ekue Puerto Pinasco-pe.
Estancia Cora’i, Estancia Buena Vista, Estancia Quebrachales, Banco San Carlos, Estancia Salazar, Estancia Dos Estrellas, Santa Isabel, La Patria Carpincho, La Patria, Laguna Tuja, Estancia Amalia, Tupãsy Renda.
Boquerón-pe: Santo Domingo.
Kidd ha Von Bremen arandukápe, Angaite-kuéra oñembyaty irundy atýpe ohupytýva 1267 tapicha.
Ary 1993 avakuaatyhára Wiman Slahl oimo’ã aty Angaité ohupyty 1904 tapicha.
Heta tendápe Angaitekuéra oiko Sanapanakuérandi, umíva ha’e: La Patria, 12 de Junio, Kayawe Atog Kelasma.
Ricardo Mosquito-pe oiko mbohapy aty: Toba Maskoy, Angaite ha Guana.
ETNIA MANJUI
MANJUI
HEMBIASA MBYKYMI - HAIPYRE
Tekochaukahakuaa ñe’ẽporãhaipyrépe ojekuaa Choroti térã Chorote-ramo, katu ojekuaa yojwaya-ramo, oñeimo’ãva he’iséva "oúva pykasúgui"ha’e familia lingüística Mataco-pegua.
TENDAKUÉRA OIKOHÁPE
Oiko Argentina, Paraguay ha Bolivia hembe’y rupi. Oĩ atykuéra Río Pilcomayo rembe’ýpe ha ambueve Chaco Boreal gotyo, oñehenóiva avei "oĩva okápe" térã "ka’aguypeguáva".
OGAYGUA REKO, MBA’EREPYKUAA, TEKOMBO’E, TEMBI’URÃ
Oĩ Manjui aty oikóva Nivaclé apytépe, ohekávo péicha teko porãve. Hembe’yguáva ojekuaa mbohapy aty tenda oikohágui, ysyry guasúgio. Ambue aty hekopeguáva (Paraguái Cháko ka’aygua), jajuhu mokõi aty, thiawaa thiele (heiséva "yvytu’aku oĩháme") jahechaháicha, Manjui Paraguái Cháko réra oñe’ẽ yvytu rehe.
Oimo’ãva ava ipire morotĩvagui iñambuete voi, naiporãi, ha ãichagua tapicha oho vove hedapekuéra ha’e peteĩ mba’e añameguáva ha katuete oheja ha ohapýva’erã hogaoita oguerekóva.
Manjui ko’ãgua oĩ tupão Anglicana,Pentecostal ha "Nuevas Tribus" poguýpe. Ko mba’e omyengovia umi vy’aguasu ha’ekuéra oguerekóva ijepokuaápe ha ko’áğa ha’e peteĩ ñembyaty añónte.
Manjui-kuéra omohenda ary arangekuéra heta hendápe. Nahkap ojegueromandu’a jasypateĩ-jasypakõi meve; jasy yvyramata’akuéra hi’aju vove, algarrobo-icha; ko’ã arange rupi ojejapo heta vy’aguasu ojey’úvo algarrobo rykue. Ojejapo jeroky guasu ápe ha pe gotyo,
oñepyrũháme mitãrusukuéra meña ñembohe’a oñondive, oñembohasa tembi’u ha mba’e ojey’u hağua, tapichakuéra ambue atypegua ou hendapekuéra ha upépe oñepyrũ joaju ñemedáme ğuarã, angirũ pyahu ha avei ñoãirõme ğuarã.
Jasyteĩ – Jasykõi meve ha’éva’ekue kilaship, jasykuéra ñeñotỹme ğuarã; jasyapy ha jasyrundy aja, jwitip(helada), ka’avokuéra sapy’ánte ndokakuaaporãi; jasypo-jasypoteĩ meve, ha’éva’ekue kiwowop (ka’avokuéra ndojepurúiva mba’evépe ğuarã), jasykuéra hypy’ũvéva; jasypokõi há jasypoapy há’e thlop (yva ra’ỹi), ha’e jasykuéra oñeikotevẽhápe, oje’úva tembi’u oĩva mba’eyru ñongatuhápe, oñemotendeve harina há yva ra’ỹinguéra, ipahápe, jasyporundy-jasypa peve nawop (yvoty), arayvoty ha kakuaa arange.
Aty Manjuí ijapu’anuga. Ogakuéra hi’ağuívape oĩ ogayguapegua, ho’úva oĩmíva guive. Tapichakuéra óga ykeregua ndive oiko porã hikuéi.
Óga ypýpe kuñanguéra oikóva’erã iména ndive, oñembohekóvo péicha ogaygua uxorilocal. Ymaitépe kuimba’e ikatu oguereko heta kuña ijerére. Katu, kuimba’e oñangarekóva’erã kuña rogayguáre.
APOPY HA TEMBIPURUKUÉRA OJEIPURÚVA
Umi mba’e apopypegua ojapóva gueteri Manjui-kuéra, oñemotenonde, umi ojejapóva palo santo-gui, ha’éva upe yvyramáta ojehechavéva Chákope. Omoha’anga heta mba’e ha jepiverõguáicha oñembosa’y avei.
Omoha’angaporãitereígui, ojehechakuaa mymbakuéra rague ha mba’e.
JEROVIA HA MOMBE’UGUA’U HENONDEVÉVA
Manjoi-kuéra, oikuaa ha ohayhu heta ndaha’éiva ko yvy ape árigua. Jasy ha Kuarahy (Kilai), ha’e umi ojeheharamovéva. Oĩ heta káso oñemono’õva jerovia rehegua, Manjui-kuéra rehegua.
Misión Santa Rosa-pegua, oĩva Misión “A las nuevas Tribus” poguýpe, ha’e upe aty tuichavéva oguerekóva Manjui-kuéra, jepevérõ heta tapicha isarambipa upe rupi ha omymbajuka ho’u hağua hembi’úicha ha omba’apo péicha péichante. Ambue aty tuicha oĩ Pedro P. Peña ha omoirũ chupekuérape Vicariato del Pilcomayo.
Avakuaatyharakuéra Stephen Kidd ha Wolken Von Bremen-pe ğuarã ko atýpe oĩ 150 tapicha rupi ha he’ívare Wilmar Stahl, ary 1993-ma ohupyty 170 tapicha. Ko’ápe ikatúma ojejuhu Choroti-kuérape (oñehenoiháicha avei Manjui-kuerape) heta atykuéra Nivaclé, ikatu’ỹre ojekuaa mboýpa hikuái.
Misión Santa Rosa, Estancia Elviraha Misión Vicariato-Pilcomayo, opaite Pedro P. Peña-pe.
Oĩ aty te’ỹi Manjui rehegua Colonia 22, tava’i Neuland-pe. Misión Pedro P. Peña ha Sandhorst, tava’ikuéra ojekuaáva Nivaclé-ramo.
ETNIA TOBA QUON
TOBA QUON
San Francisco de Asís ha’e atykuéra reratee oĩva Cerrito-pe ha oĩméva Hermanos Franciscanos de la Tercera Orden Religiosa ñangareko poguýpe. Ko’áğa ojehero ambueháichama Toba-Quon ñe’ẽme.
Río Verde ha’e peteĩ téra añonte oĩva Cerrito atýpe. Atykuéra Toba Quon Km. 180, Km. 146, Km. 186, tape Transchaco-pegua ha’e ko’ã tapichakuéra pehẽnguemínte ha Avapapy aja oĩva’ekue upépe.
Hekoypy rembiasa hypy’ũ ha ndaijojái ambue ndive, ojehecharamoite, ijehe’a noñeme’ẽigui péichante. Iñe’ẽ ha hekoypykuaa, he’iháicha Dra. Branislava Susnik.
Omba’apo rire, okárape, estancia ñangarekoháramo, oñembyaty hikuái irundy tava’ípe ojekuaaitéva, Región Oriental-pe, Villa del Rosario ağuíme ha mbohapy hembýva y otras tres Benjamín Aceval-pe.
Iguerova hypy’ũitéva oñemoñe’ẽkuaa Chase - Sardi. 1990. Togue 183-pe.
He’iháicha Hermano Burkhard Handel, Toba Qom oñemboheko mbohapy aty tuichávape, ojeipapa’ỹre aty’i oĩva akóinte, kóva ha’e: Rosario, Chaco ha Cerrito-pegua.
Tendakuéra oĩháme ha’e: San Antonio, Virgen del Rosario, Estancia Loma Clavel, Región Oriental-pe.
Presidente Hayes: Colonia San José, San Francisco de Asís - Cerrito. Km. 180, Km. 146, Km. 186, Río Verde, Región Occidental-pe.
Fuente digital:
http://guaranimeme.blogspot.com
Registro actualizado a Abril 2012
Enlace recomendado:
*.- LOS INDÍGENAS DEL PARAGUAY. Autores: JOSÉ ZANARDINI y WALTER BIEDERMANN . Biblioteca Paraguaya de Antropología Nº 39. Centro de Estudios Antropológicos de la Universidad Católica (CEADUC). Foto de tapa: Museo Etnográfico ANDRÉS BARBERO y Guillermo Sequera, Colección del Centro de Artes Visuales / Museo del Barro. Editorial Palo Santo, Asunción – Paraguay 2001 (pp. 252).
*.- LOS PUEBLOS INDÍGENAS DEL PARAGUAY. Autor: JOSÉ ZANARDINI. COLECCIÓN LA GRAN HISTORIA DEL PARAGUAY, 1. Editorial El Lector. www.ellector.com.py - Asunción - Paraguay 2011.
