KALAITO POMBERO

Novela de TADEO ZARRATEA

LIBRO PARAGUAYO DEL MES

Nº 13 - OCT. - 1981

Ediciones NAPA

(195 páginas)

Ilustraciones: ANDRÉS CAÑETE

TRANSCRIPCIÓN DE LOS CAPÍTULOS I al XII

Edición digital: http://mbatovi.blogspot.com/

 ÑEPYRÜMBY 

Kalaíto Pombéro, che angirü Tadeo Zarratea remiñotÿngue, péina hi’aju ko’ë.
 

Avañe’ë ryapu jojápe omombe’u ñandéve hembiecha ha hembiasakue, ohechaukapotávo ñane ñe’ëtépe ikatuha japurahéi puku avei.

Ko hembiapo ñepyrümbýpe ha’e oguerojy ñane apynguáre ka’aguy pytu ha ñu ryakuä; oipyso ñande resa renondépe óga kapi’i ha mbokaja rogue kyrÿi, ha omoinge ñane apytu’ü kuápe tapicha paraguái py’a remimbyasyeta.

Ko che irü niko oike ka’aguy marä’ÿme ha’e raëvete ha oñepyrümane katu oiguyru.

Ñe’ë okakuaapámava ha ñe’ëngára ikarakatúva ojojuhu ramo, katuete ohejáva tembiecharä; kuñataï ha karia’y rekove resäi joja ohejaháicha mborayhu rupápe iñemoñare.

Kalaíto Pombéro hína mitä ñanandy oúva ñanemyangekói. Ohovaka yvypóra ipy’ahatävape.  Ogueropojái iporayhu ñemitÿhára iporiahuvévape, ikatu’ÿva márö ijyvy teépe oñemitÿ.

Oguerosapukái puku mitärei resay syry, tekojoja ipore’ÿva ha teko’asy oipyte mbeguéva ohóvo Paraguay ruguy.

Oiméipo ambue Amérika ñe’ë ombopotýva tajy yvuku ipopenóva ko ñane avañe’ëicha, ha anítamo ha’eño, máichatamo vokóinte Kalaíto ojuhu iñirürä.

Feliciano Acosta A.

1981

ÑEPYRÜMBY

Ñemyesakä  haipyre  rehegua

Ko Kalaíto Pombéro oñembokuatiávo moköiha, ndojejapovéima apuroitépe ijypykuéicha, ha ija chéve amyatyrövo heta hendápe amoporävepotávo. Tenondete voi arrekupera heta ñe’ë, ñe’ë joaju, ñe’ënga, ha ñe’ëngue, upe tenonderépe ndojereroikeiva’ekue hesa’ipágui upérö la tiémpo ojekorrexi porä haguä. Upéva ári jey amopotï cherembihaikue, ahekýi chugui opaite ñe’ë oiporu’ÿva tapicha paraguái oñe’ëva guaraníme; umi ñe’ë yma ha ñe’ë pyahu aiporuva’ekue ñembokuatia peteïhápe ambohapepotávo, aipotágui ojapyhy ha oiporu tapichakuéra. Ko’ágä, ahechakuaámarö ae ndaikatuiha jagueroike mbaretépe ñe’ë pyahu mba’evéichagua ñe’ëngára atýpe, añembopy’apeteï ha aipe’apa umíva umi ñe’ë.

Yma ahkrivi ramo guare kóva ko novéla, 1978 ha 1981 pa’üme, che aimeva’ekue avei umi puríhta apytépe,  asë ramo rupi pe Dr. Decoud Larrosa institútogui.  Kóva ko karai arandu niko oimo’äva’ekue ko ñane guarani paraguái ikatuha omboykepa umi ñe’ë oúva kahtellánogui ha oñembopyahu ijeheguiete. Upevarä, he’i ha’e, jajapyhy jey va’era ñe’ë tuja ojeheja rei va’ekue, ha jajapova’era ñe’ë pyahu kotypýpe ñe’ë rapo tee rupive. Ha nipo tuicha ojejavyraka’e; ndoikói la hemimo’ängue. Upéva hesakäverei ko’ë ko’ëre. Ohechase’ÿva mante ko’ágä oiméne ndohechái mba’eichaitépa operxudika ñane ñe’ëme hembireroviakue.  Operxudika sihtéma edukatívo nasional rupive; upépe ko ñande ava ñe’ë ojereroike, jeharu ha akä rasy räite; ojepukaparei hese.

Ha upe jejavy ypykuégui ndaikatúi ñase ohayhu vai gui ko ñe’ë tapichakuéra iñarandugua’úva. Upévare niko okakuaa ohóvo ñembohory ku guarani pyahu ehkuelapeguáre ha upéva oamenasa kangue ko ñane ñe’ë renonderä.

Upévare che ajehekyiva’ekue pe karai Decoud remimbo’égui; apu’ä hese; akopi karia’y hese ha upéicha ahata’aína ojekorrexi peve pe rrúmbo ogueraháva ohóvo tape vaíre ñane ñe’ë.

Chéve ramo guarä, kóicha amyatyrö rire ko Kalaíto Pombéro ikaria’ypaiteve; ojapyhy poräve guarani paraguái ojeporu meméva; ñahendúva oñeñe’ërö; péva rire inaturalve umi personaxekuéra jurúpe ha heko paraguaieteve opytávo. Ha jepe ramo kuri yma ahkrivi ha apuvlika ypy ramo guare ko Kalaíto Pombéro, che avei chepuríhta mbarete va’ekue, ndaikatúi avave he’i hese ndojehaíri hague guarani paraguaietépe. La upévape ramo katu puroite. Kóva ko novélape sa’i voi ojeporuva’ekue umi ñe’ë pyahu kotypýpe ijapopyréva; mbo’eharakuéra oguenohëva ipyguýgui ha omoingeséva mitä akäme ehkuéla rupive.  Ndaikoiva’ekue voínte aguenohë aikóvo che akägui aipo guarani ipyahúva, ojopara’ÿva ha ojehe’a’ÿva karai ñe’ëre.

Pe tetäygua aty oñe’ëva iñe’ë tee niko ndohejái voínte avave he’i chupe mba’e ñe’ëpa oiporuva’erä, pórke ha’e hína la ñe’ë jára; ha’e mante ikatu ombopyahu ohóvo iñe’ë, tapichakuéra oñe’ë poräva rupive, ha katu ndojapói aélla voi; upéva osënte ohóvo ipukukuére ha mbegue katu porä; oñekambia ohóvo pe ñe’ë oïgui tekotevë, oïgui tapicha oñe’ë poräsevéva.

 
Achegety aiporúva kóva ko ñembokuatiápe
Iporä amombe’umi aiporuha ko che rembiapopýpe peteï achegety orekóva 36 létrra. Upéichama voi ambohape va’ekue che lívro Gramática Elemental de la Lengua Guaraní-me. (Editora gráfica MARBEN, año 2002).  Kóva ko alfavéto rehe ae amondoro umi vo’ï oïva tapépe jagueroike kuaa haguä ñane ñe’ë jehaípe, ha hekópe porä, umi kahtílla ñe’ë oïmava ipype ha oikotevëguima voi ojapyhyva’ekue chugui. Aime segúro péva ha’eha ñane ñe’ë raperä ha tenondevévo ojejapyhy mante va’eräha pórke oñemboja hemikotevëre, ndojejapói tekorä’ÿgui rei. Ko’ágä peve roiporu kóva ko jehai reko, máhke che ryke’y Carlos Martínez Gamba, che, ha che ryvy Merardo Benítez. Pehechaháicha, umi ñe’ë ñane ñe’ë oiporúva kahtellánogui, ore rombokuatia guarani achegetýpe, ha rombovale hesekuéra ava ñe’ë ñemoanduhë reko; rojapo ichuguikuéra ñe’ë puku ijapytéva, ojapoháicha ñane ñe’ë. Umíva umi ñe’ë omomboriahu rangue omombaretéta uvei ñane ñe’ëme.

Akombida mitä pyahu kuéra ohkrivívape tohai péicha, ñame’ë kuaa haguä ñane guarani paraguáipe heko tee jehaípe, ha jagueroike kuaa haguä ipype umi ñe’ë kahtellánogui oúva.

 
Jopara ha guarani paraguái
Ñañe’ëramo guarani paraguái rehe niko katuete oïva’erä oporandúva: “upéva piko jopara”; péicha ojehero ápe upe ñe’ë oikóva guarani ha kahtelláno ñembojehe’águi.  Ajeve ramo tekotevë jahecha mamópa ojoavy guarani paraguái ha jopara ha ñamyesakä porä ndaikatuiha jajapyhy peteïva ha ñamoï pe ótrro rendaguépe.  Ko guarani paraguái niko ava ñe’ë  rakä peteïva ha upéicha rupi hogaygua tee; jopara katu niko moköi ñe’ë pehengue mbojoajupyre. Upévare he’i ku karai iñaranduetéva, Wolf Lustig, ohapojo’o tapiáva ñane ñe’ë Universida oïva Meinz-pe, aipo Alemania-pe: “Guarani paraguái niko peteï ñe’ë oñembohesamimíva ñe’ë ambuépe, ha jopara katu moköi ñe’ë onáva ojuehe, oikéva ojokuápe”; ha ombojoapy: “Pe jopara niko oï hína guarani paraguái ha kahtelláno paraguái pa’üme, peteï sóna ijapýra jekuaa’ÿvape”.

 Ha’e kóva ko tapicha he’íva, añeteguaite hína. Ñane guarani paraguái ha’e rupi guarani kario jepysore, oreko heta teindýra ha ikyvykuéra ojeheróva guarani-paï-tavyterä, guarani-mbya, guarani ñandéva, ha mba’e. Ñamoïmbárö ko’äva oñondive ha jaguerupaite mayma ñe’ë guarani ojeporúva tetäpýpe ha tetä ambuére, jarekóta ñande resa renondépe upe guarani ñe’ë tuichakue javeve. Peteï ñe’ë niko oïmba hína ñambojoajupaitéro ojuehe hakanguéra, ojoavymimíva ijeporu rekópe, ha ñamoï avei hendivekuéra hekove rapykuere.

Pe jopara niko ñe’ë oikuaa’ÿva rembiporúnte; oiporu umi tapicha oñe’ëséva karai ñe’ëme oikuaa’ÿre, ha avei tapichakuéra oñe’ëséva guaraníme oikuaa porä ÿre; upévare mokoïvénte oñe’ë asy upe ñe’ë ambue ha ombojehe’a mante  iñe’ë tee rehe.

Jopara poruha kuéra ose ñande apytépe ndaipórigui ombo’éva chupekuéra upe ñe’ë moköiha ñane retä oiporúva, jepe ramo onase ha oiko tetä iñe’ëköivape, ha ñane retä iñe’ëkói ymaite iñakäse guive.

Mba’eichaguátepa aipo guarani paraguái. Mamótepa upéva jajuhu, térä ñahendu. Péicha omba’eporandu tapicha oikuaasemivéva.   Che umívape katuete ambohovái péicha: 1) Reikuaa haguä rehenduva’erä umi paraguájo tujápe, umi ojehesape’amíva’ekuépe, heko paraguaietéva ha oikóva umi táva yma rupi, ÿrö katu; 2) Releeva’erä haipyre oïva ha ohkriviva’ekue ñande poetakuéra guaraníme.  Ha katu ko’ágä amoï mbohapyha, atïetemi ramo jepe, ha’e umívape: yma 1981 guive jareko tembiecharärö ko novéla kóva, tenonderete ha ha’eñomíva, ojehaiva’ekue guarani paraguaietépe. Ajevérö, mayma tapicha oikuaaséva mba’eichaguápa aipo guarani paraguái, tolee Kalaíto Pombéro, ohendu haguä osyryry ramo hína heko teetépe ha inaturálpe porä. Iporäite niko añete la ñe’ë poty ha hetaite mba’e oreko, péro niko upépe noïri la ñe’ë pe tapicha aty oiporuháicha, upéva jajuhu hína ñe’ë syrýpe, prósape. Ajevérö niko tapicha oguenohëséva tembiapopy iporäva ñe’ë syrýpe, oje’ideava’erä ha hi’ári oiporu kuaa va’erä iñe’ë opaichaite.

Che añeñandu ajapo kuaa haguäicha ñe’ë syry pórke añe’ë porä ko ñane guarani paraguái; ha añe’ë porä ndaha’éi añemoarandúgui ipype opáicha, síno anase rupi Jutýpe  po’águi rei ha akakuaa upépe, aime amboty peve 17 áño; upéva niko ovaléma aje chesÿi haguä ko ñane ñe’ëme asëvo, ko upépe haimetetéva pévante voi oñeñe’ë.        Juty niko táva tujaite, oïmava’ekue voi pytaguakuéra oguähë mboyve. Upévarema voi raka’e oho ojehaitypo upépe Pa’i Luis de Bolaños, misionéro sanfransihkáno ha ñane ñe’ë rerekua, omoï “rreduysion” yma 1610 pe. Juty niko Ka’asapa ha ambue táva kuéra ndive, oïhína ko tetä Paraguái ñembo’ypyetépe, ha upéicha rupi ijapyterekuete. Ojerereko voi raka’e 300 áño aja pukukue ñande ypykuéra táva ramonte voi. Upépe ndojehe’ái voi raka’e tapichakuéra ojuhegua’ÿva, ndojeporúi karai ñe’ë ni paraguái reko, ha katu ojereroike pypuku la relixion pyahu. Juty oï hína umi 21 pyéulo ñande ypykuéra rekoha apytépe, umi karai Carlos Antonio López ombokusugueva’ekue 1848 pe.  Upe rire ae ndaje umíva umi távape oikeraka’e la paraguájova ha pytaguáva, ha upérö ae raka’e umi rupi oñepyrü la xénte ojehe’a, oiko upe jehe’a ka’aruveguáva ha moköiha ko ñane retäme. Ajevérö niko umíva umi távape oñepyrü ramonte ko’ä ñane ñe’ë moköi ojekyty ojuehe.

Ko’ä mba’e rehe ha avei opytágui korápe, tape’ÿre ko’agäite peve, pe táva Juty oñongatu ha oherekua porä ko ñane guarani paraguái ha teko paraguaiete ymaite guaréicha. Péva pe távape ojehova’erä gueteri sapy’ánte ojehapojo’o karia’y ko ñane ñe’ë.

Kalaíto Pombéro ha ijypy
Ikatuete porä va’erämo’ä ndahkrivíri ko novéla nachemokyre’ÿi rire ramo Juan Bautista Rivarola Matto, tapicha katupyry omyakäva’ekue hikóni upérö NAPA, lívro paraguái apoha. Kóva niko la ijypy, yma 1980 pe, oïma va’ekue puvlikádo rrevíhta Ñemitÿme mbohapy kuénto ojueheguáva, aherova’ekue “Kalaíto Pombéro”; umíva osë va’ekue Ñemitÿ número 2, 4 ha 5 pe, yma disiémbre 77 ramo, xúnio 79 pe ha 1980 oñepyrüvo, ha upérö chereragua’uva’ekue “Ñandua”.  Rivarola Matto olee umíva umi kuénto ha he’i chéve: “Ahecha ndepu’akapaite ñane ñe’ëre ha reikuaa porä avei chokokue paraguái reko, ajevérö ikatu rembojoaju äva ha rejapo chuguikuéra peteï novéla. Ápe oï heta mba’e ikatúva ojepyso, oñemongakuaa. Reñanimápa rejapóvo”. Che niko ndaikuaávai voi aipo nahániri ni ndaikatúi; cheguhta rasa voi la desafío. Ha ha’e chupe: “Eee’a. Mba’éguitepa anichéne”. “Aipóramo  ahejáma ndéve oytúvre, ñaguenohë haguä Kalaíto Pombéro lívro paraguái kuéra apytépe”, he’i chéve.

Upete guive ajeity hi’ári ha añeha’ä ajapo novéla che kuénto kuéra joajúgui, ha osë katu Kalaíto Pombéro lívro paraguái oytuvre guáva ramo pe 1981 pe. Ombohape chéve che rembiapo Rivarola Matto, karia’y avavéicha ha’evéva ñe’ë syry apópe.

Ko tembiapopyre ovaléva
Novéla tenondere osëva’ekue Amérika ñe’ëme ha’e hína ko Kalaíto Pombéro, ha upéva upe mérito ndaikatumo’äi oipe’a chugui avave. Ha ha’e avei hína, chéve ramo guarä, pe ohechauka porävéva mba’eichaitépa oñeñe’ë guarani ko  Paraguáipe, ha ojapokói mbaretevéva chokokue paraguái rekóre. Noïporäi jepe niko la che voi ha’e ä mba’e ko che rembiapokuére, péro che py’a che pópe ha’e peëme ndaikuaaiha oimépa ambue tembiapopyre ohechauka porävéva; ha oiméramo, pegueru chéve tamboguy chupe che sombréro. Upéva ko che aikuaa porä, che voi ha’e rupi peteïva ha ajesareko mbarete rupi avei tapichakuéra reko ha hekovekuéra rehe. Ha péva pe teko oï hína tetä Paraguái reko mataitépe; kóva niko tetä heko chokokue mbaretéva, jepéramo ko’ë reíre lo mitä oheja ohóvo kokuere ha ohasa kapíllape. Jahecha hechapárö ko novélape umi tapicha ipypegua oñemongu’érö, anichéne ijapohare oñeimaxinágui síno alomexor oïmégui oviviete voi ra’e. Umi personáxe oïva ipype ojekalka tapicha oikove añetetéva rehe; ojeporavo umi techapyrä voi ovaléva, ajevérö ijoguahakuéra ikatu jatopa oimehapete, okaraháre térä tavapýre.

Vy’a ha joha ome’ëva’ekue chéve
Osë guive ko Kalaíto Pombéro heta vy’áma ome’ë chéve. Tenondete voi moköi ñemomba’eguasu: “Joven sobresaliente” ha “Los 12 del año” 1981 pe, ha riremínte peteï ñembojoha ijaigue ha itopétova. Añarä niko ou ipochy che rehe la che lívro mbokuatiahare, “Papi” Rivarola Matto, ha chemaltrrata ajerure haguére chupe viru che derécho autoral repy, oñekumplívo la ore kontrráto. Ijarxelete va’ekue niko upéva upe káso. Ko’ágä, are oiko rire upéva, apensa ikatúne hague raka’e ajejavy py’a ragëgui rei. Ha ikatuete poränte pórke ha’e niko ndaha’éiva’ekue chéve guarä peteï lívro mbokuatiahánte, síno tuichaiteve mba’e.

Peteï  arriéro oñemomba’e mo’äite Kalaítore
Chepytuhëmívo upe joha tenonderégui, ou jeýma katu chéve ótrro. Che novéla rehe oñemomba’e mo’äite peteï tapicha ojapova’ekue chugui ñoha’anga. Upe arriéro, héra rehe ni nachemandu’aséiva, he’i chéve ojaposeha chugui teátrro ha amoneï chupe. Opresenta chéve la hembiapopy ha ejerure chupe tomyatyrö heta hendápe ha tomo’ambue pe ijapyte. Ha’e chupe: “Péva ndaikatúi osë péicha pórke nde niko rejapyhy ko novélagui umi heko apyre ñanembopukávante,  ha remboyke umi ijetu’uha, lo mitä jepytasokue yvy tee rekávo, ha upéva la ikaraku”. Ha he’i chéve: “Ñeporoha’äme niko iñambue manteva’erä ha upévare ajapo péicha”. “Nahániri”, ha’e chupe; “peichagua tembiapopy ijetu’úva reheguávagui ndaikatúi jajapo pukarä”, ha ambojoapy: “Péichama ojapova’ekue Correa remimbo’ekuéra, ojepoi ndahasyivehápe ha ohundi hikuái pe ñeporoha’ä ñane ñe’ëmeguáva”. Upémarö he’i chéve omyatyrötaha hembiapo omoneïpotávo cherembijerure.

Aremi rire, ahasávo Teatro Municipal renonde rupi ahecha peteï kartel guasu he’íva oñepresentataha upépe Kalaíto Pombéro ha iguýre oï la héra. Upehague ko’ëme, diariokuéra omombe’úma upe tapicha he’ihague hembiapo ndaha’eiha che novéla oñembohekóva ñoha’angaräicha; aipo imba’e tee ndaje ko, ha ha’e ra’e oñe’inhpiránte avei umi tapicha che novélape oïetáva rekovekue rehe, chéicha. Upéramo niko péva ojapómaneraka’e  5 áño mba’e osë hague kállere. Hi’arimínte ja he’ima katu Kalaíto oikove añetete hague, ha opukapa hese umi tapicha oikuaa poräva mba’éichapa oñepyrüva’ekue ko novéla. Po’águi rei niko upérö oikoite va’ekue hikóni pe Paraguái Sosieda de Ehkritóre, ha omoïma katu peteï Trrivunal de Onor ojehecha haguä mávapa ijapu. Upépe ojetopa herakuéra ndojoavyiha, ha upéi umi 15 personáxe ojupíva esenáriope apytépe, oï 13 che novélagui oñeguenohëva héra, ijapellído ha heko reheve.  Ha’e la hemimoïnguéva mokói kuña vai ñembohéra, oïva avei péro héra jekuaa’ÿva che novélape. Upéma ramo pe tapicha oñemomba’éva hese, orrekonose ha ofirma chéve peteï dokuménto he’ihápe oremba’e partidoha upe ñeporoha’ä ha upe guive moköivéva roguenohëva’eräha ichugui ventáxa, péro niko ombohyrupaite la oñemono’öva’ekue 4 semána pukukue javeve Tetro Municipal-pe, ha hetaite xénte hechaharä ohova’ekue.  Upete guive upéva upe tembiapopy ndojehechavéiva che nda’autorisáigui, ha katu niko apromete va’ekue tapicha kuéra ñoha’angápe omba’apóvape, ajapotaha chupekuéra ñeporoha’ärä Kalaíto Pombéro añeteguáva.

Tekotevë osëve tembihaipy guaraníme
Pehkrivíkena ñandéve peë mitä pyahu Paraguái membýva kuénto ha novéla guaraníme; peñepyrü pemba’emombe’u. Mayma tetä oguatávo jehai rapére oñepyrüva ñe’ë potýgui, ohasa upéi jeporoha’äme, upéi ojapo ñe’ë syry ha ipahápe mba’e arandu. Ñane guarani paraguái ojapova’ekue ñe’ë poty 100 áño pukukue javeve; upéi oprodusi umi jeporoha’ä aty iñimportantevéva orekóva ñane retä, karai Julio Correa rupive, 1930 ha 1940 riremi. Oñepyrüvo 1970 omoñepyrüva’ekue ñe’ë syry apo Carlos Martínez Gamba, che ryke’y ko mba’e apópe. Ajevérö, ko’ágä ñaime ñe’ë syry tiémpope ha ñane ñe’ë oikotevë heta ha iporäva tembiapopýre, pórke upévako la orresolvétava amo ipahápe ko ñane ñe’ë rekove, ijehai reko, iñe’ënguéra pypegua, ijeporu reko ha ombohapéta avei ñandéve mba’éichapa ñambo’eva’erä ñande rapichápe ko ñe’ë.

Ko novéla noñembotýi
Kóva ko novéla noñembotýi ijapýpe, ndopái. Ojeheja péicha omombe’upotávo ndopaiha avei lo mita jepytasö yvy tee rekávo. Upéva upe púntope ko Kalaíto Pombéro ohechaukava’ekue tenonderä. Omombe’u oñepyrüha lo mitä jepytaso yvy pehë tuichaichaitéva ñemboja’oräre ko ñane retäme, ha ohechauka mba’éichapa raka’e lo mitä ojeharyvo ypy. Upéva upe ñorairö imbareteva’ekue diytadúra ho’ávo 1989 rire, ha upéi hu’ä kangy ojereroikégui polítika ha oñekorrompégui chokokue rendota kuéra. Upéicha rupi opyta jeýnte hedápe pe yvy rehe ñemomba’e vaipa oïva ñane retäme. Ajevéramo, natekotevéi ñane mba’e’andueteri jahecha haguä upéva upe ñorarirö nopaiha gueteri ha ojevyva’eräha tenondevévo, imbareteveva’eräha gueteri, oñembohape poräve va’erä ha oñekarama va’era gueteri hese chokokue añetetéva. Upéva oikova’erä sapy’ánte oñembyaky’o ha’ára peteï tetä rekorä guasu, oiméramo ombohapéva ñande apytépe partído polítiko kuera rembiapo rangue. Upe yvy rehe oñemomba’e lája iplatavakuéra ñane retäme iñinxuhtoiterei; ajevérö ndaikatúi opareínte pe lo mitä jepytaso ha upévare avei che nambotýi ko novéla.

Tadeo Zarratea

 Paraguay, avril 2010 pe

MBOJA’ORE  I

Ñasaindy iporävéva pévagui nda’iporichéne. Aipo Jasyretä mba’e ndapeichaichéne voi. Mbatovípe ñaime ramo aguïve voínte ñaime jasýgui. Tekoha ha’eñomi okañýva Paraguái korapy yképe, pyhare mimbi poräme oguapýva opukavy, ojesareko ára ru’äre, ha mbyja ijaguaravéva ojeitýva oñani yvagapýre oñandúvo ima’ë.

Yvate ko oïhína Mbatovi, yvy kandu rusu ru’äitépe, ajevérö niko ndareíri pe mbyja ka’arupy hi’yvÿiete avei upépe. Remañaha gotyo upégui rehecha yvy ojehykuavo ha iñasäimane katu ñu hovy porä. Mombyry ku ojekuaa yupa guasu mbytépe ramo guáicha ka’aguy avoamimi, ha sevo’i rapéicha ysyry ñuäha, takuarembo ha yvyrahündy. Yvy pytä porä ojehecha pe tape tujáre, péva jeko aipo Lópe rapekue, ajevérö ikatuete poränte oime oreko hemiñongatupy, opa ohechase’ÿva ohecháva voi hendýrö.

Moköi Lópe ra’yre ndaje ouraka’e yvate guio oheka jeývo ivy’aha, opyta upépe opytu’umi ha ipahápe ndohasasevéi. Oiporavóje hikuái hembirekorä Mbya-Ka’yguäiporävéva moköi ha oñepyrü oñemoña.

Areterei peve ndaje avave ndoikuaáiraka’e Mbatovi, ha mbatoviguakuéra ndoikuaái mba’evéichagua táva ambue.

– Ñande añoite piko ñaime ko yvy apére taita­ –, jeko oporandúmiva’erä mitä Mbatovi.

– Ahániri che ra’y –ombohovái túva–, oimeveva’eräko ñandekuérava ojuka’ÿva’ekue kamba.

– Mba’éva piko kamba, taita.  Jaguarete joguaha piko.

– Karaja joguaha ñandéicha tuicháva, ore’aho’iva’ekue, orejukaparai; mitä ndeichagua jepeve ojuhúrö ojuka hikuái. Ore ruvichavete, karia’y pyapy ha karia’y porä peteï, ojuka hikuái ho’a rire ipopekuérama a yvatévo. Oréve nda’orejukái rokañýguinte.

Péicha omba’emombe’úmi ta’ýrape mbatovigua ypykue, ku pyhare tataypýpe omboguapýrö hapypa’üme, ohatapyña tata ha okay’u mitä okerei peve. Upe ramo ndaje oimo’ä voi raka’e hikuái opaite hague ñane retä Paraguái. Mba’eichareiete jeko peteï jey oñemombe’u chupekuéra oïha tavami peteï mombyryetemi upégui; ha upevére jeko oje’ói hikuái hechávo. Upérö ojoecha jey hapicha paraguái ndive. Hetaitéje ovy’a hikuái oikuaávo kambakuéra ohopa jey hague hetäme, ha ñande retä Paraguái ndopái hague. Oipyaha ndaje hikuái karaguata rapógui peteï poyvi poguasu, omopytä ha ombohovy hembe’y jovái ha ohupi takuára ru’äre. Hembireko ha ta’yrakuéra jeko oikuaasejoa mba’eräpa. Upéva upe vandéra ndaje ojehecha jey raka’e ehkuelarä ojejapopávo, ou ramo guare aipo karai poguasu omoñepyrü mitä ñembo’euka kuatia ñemoñe’ë ha ijehaíre.

Upe rire heta oï ou pyahúva Mbatovípe. Sapy’aräicha meme jeko oúvante ou, ha ipahápe ndohovéi. Upévare he’ietémi voi mbatovigua: “Ápe ko jasy ipaje. Jasy renyhë jave reimérö Mbatovípe reikopáma hese”.

Upérömi ha’ekuéra ndoikuaái jepy’apy. Tembi’u oïmíva ho’u oñondivepa. Tembipuru ojeporu avei oñondivepa. Omymbajukáva oporombojopói katuete. Yvy ha yva nda’ijárai. Nda’ipóri jeiko vai rä, nda’ipóri heko pochýva, ha vy’a nda’ijapýrai.

Upéi ndaje iñapysëraka’e aipo yvy ra’äha, ohasa upe rupi, ovy’a avei Mbatovípe, ha ohokuetévo he’i chupekuéra:

– “Karai ma’ërä ojoguapa ko’ä yvy. Pepyta imba’épe. Amombe’umínte peëme”.

– “Iporäite”, he’i chupe hikuái.

Are rire oho jey upépe peteï he’íva chupekuéra:

– Ajogua karai ma’ërägui pende rekoha; iporäko peikuaami.

– Ha nda’ivaíri añete – he’i chupe hikuái.

Upégui oho jey ótrro tapicha omombe’úva.

– Omanova’ekue che ru ha opyta chéve ko Mbatovi. Aikotevëta peneremiñotÿnguemíre che rymba rembi’urä.

– Rome’ëne katuete – he’i chupe hikuái. Riremínte ohóma avei Pa’i ojerure vaka, kavaju ha kure kyra oguereko hetávape. Oñeme’ë avei. Yvy jára imba’epotavéma ohóvo; vaka peteïteïje ha’e oipe’ava’erä vesinokuéragui aipo okaruhaguére ñu imba’évape. Ome’ëjoaite jey hikuái, péro ome’ë rupi káda áño, ipahápe imbovypaitéma chuguikuéra.

Hekohakuéra opa gotyo rei oñemongora. Moköi yvy pehë guasu jeko ou voi ojekutu ojuehe pe Mbatovietépe, omboja’o, ha mbohapyha ou Takuarusu peve, ohekýi chuguikuéra hymba karuhami oïva upe ysyry mboypýri, hérava Peguaho. Upete guive nda’iporivéima vaka okaru reíva ha mandi’o hapo reíva; nda’ipóri yvyra ha kapi’i oñekytï reíva. Kóva tuicha ombojorea Mbatovípe; nda’ipirúi hekoverosägui; péro heta kuimba’e katupyry ojeharu.

Aipo oikómarö jeko raka’e oho hikuái Avare-Paje rechávo, ka’aguýpe mombyry. Kóicha ku oï javérö mba’e vai jeko ohóva voínte hikuái omba’eporandu. He’íje chupekuéra Avare-Paje: “Yvy niko nda’ijárai. Péva ha’e Ñande Ru Papa Tenonde remimoïngue yvypóra rekoharä. Yvy hína ñande syete; hese ñakambu ñande yvypóra ñamano meve. Upéicha avei, kuarahy Ñande Ruete rekoha, ha’e rupínte oï oikovéva ko yvy apére; peteï ára ñande reja ha ñaimehaitépe oiko ñandehegui ita, yvy pehëngue rupi avei ñande. Peë nipo ra’e penderesarái Ñande Ru Tenondégui, peiko rei pene akäre, ajevérö ou umi ñande’ÿva ohekýi pende py guy gui pende syete; syve’ÿma pepyta peha’arövo ára kañy”.

Upe  ára  guive  jeko  mbatoviguakuéra ojeporeka jey raka’e túva teetére; ohua’ï ojoysýire ka’aguy gotyo oï javérö “Mitä pepy”⁽¹⁾ térä “Avatikyry”⁽²⁾. Upépe ovy’a hikúai te’ýi apytépe pyhare pukukue javeve, oisyryku kaguï⁽³⁾, ojeroky, ombokuchu mbaraka⁽⁴⁾, opurahéi kotyu⁽⁵⁾ ha kuñakuéra ojososo takuapu⁽⁶⁾. Ha upéi ko’ëtïvo oñembo’e hikuái oñondivepa, ohupi ñe’ë apyterekuete oguero’ayvupotávo ko’ë sakä. Osëvo kuarahy oñesüpehë ha ojerojy ñande rovái⁽⁷⁾ gotyo ombyajepotávo Ñande Ru Tenondete⁽⁸⁾, Poromoñangárape⁽⁹⁾, ijyvága guive ombojoapýre peteï ára ve ñande rekove ko yvy ape ári.

Iko’ë jeko peteï ára Mbatovípe mburuvicha he’íva: “Ñane retä oikotevë pene rymba vaka peteï mimíre. Umi voli oike ñande yvýpe ha ñarairöta chupekuéra. El Ehtádo omomboka, ombyao ha omongaru va’erä oñorairövape. Ñadefende jeýta mante ñane retä”. Ome’ë joaite jey hikuái. Upévare imandu’áma karai Poli ha karai Mécho, upérö ikaria’y hikuái ha neipamírö guärä oñehenóimane katu oho haguä oñorairö. Karai Poli ryke’y kuéra moköi katu oho voi raka’eanga omano. Upe aja kuña paraguái oityvyro kokuere, ani haguä ofalta hi’upyrä tetäme. Heta oï opytáva menarä’ÿre, hetaitemi menarangue omanógui ñoräiröhápe, ha upevére noñamachorrái mavave; opa rupi rei okukúi mitä rei, kuña rete kyrÿi ha mborayhu rata rembiapoukapy. Umi mitä rye guachikópe ndaje, túva rekovia, ohavi’üva Mbatovi jasy rendy ku pyharekue okemi jave.

Upéicha rupi mbatovigua hetaverei ko’ë ko’ëre. Ko’ágä katu ndaje hetavéma oïva okápe hyepypeguágui. Oje’ói peteïteï raka’e ohóvo, ajevérö Mbatovi opyta hendáicha upe yvy kandu rusu ru’äitépe, takuru ári oïröguáicha, he’íva ku karai Poli otallárö, ha michïrö jepe yvy, tuicha ojekuaa yvága.

Mbatovi rataypýgui opu’ä kuimba’e ha kuña opaichagua, isarambíva tetäpýre ha opaite tetä ombue yvy apére oïva rehe. Ipukukohína imembykuéra rekovekue; nañamombe’upaséinte peteï jeguapýpe oime ramo guärä imba’ererovia’ÿva, oimo’ätava japu mba’e ko’ä tapicha rembihasakue. Opaichavévo jeko Mbatovi, sy marangatu hekópe, mamo imemby ohohápe oiko omokunu’ü ijasy rendy paje rupive; ndovy’aieteröhína jeko ohesarenóinte, oike pe imandu’ápe ha ombopy’aguapy, ha orambi hatämi vove ojehechauka chupe iképe, ojajái ramo hina pe ijasy rendy pajépe, ha upévape omomgueraite.

⁽¹⁾Mitä pepy: Mitä ñemongarai, Paï-Tavyterä ñe’ëme. ⁽²⁾ Avatikyry: Kaguï ojejapóva avatikýguy. ⁽³⁾ Kaguï: Mba’e rykue oporomonga’uvýva osëva oñemofermentárö avati, mandi’o, algarróvo ha opaichagua yva.  ⁽⁴⁾ Mbaraka: Hy’a ijita ra’ÿiva hyepýpe.  ⁽⁵⁾ Kotyu: Kotyu, kotyhu; purahéi ojejapóva jerokyhápe.  ⁽⁶⁾ Takuapu: Takuára pehengue, kuña rembiporu, ojejosóva yvýre ipu haguä.  ⁽⁷⁾ Ñande rovái: Kuarahyresë, ava chiripa ñe’ëme. ⁽⁸⁾ Ñande Ru Tenondete: Tupä. Ñandejára. Mbya ñe`ëme. ⁽⁹⁾ Poromoñangára: Tupä. Ñandejára. Kario ñe’ëme.

MBOJA’ORE II

– Amóina ou Kalaíto – he’í peteïva, ha oïhaguéichama oñembosako’i ombojaru haguäicha chupe.

–  Kalaíto, ñaha’ä opo pukuvéva.

–  Kalaíto, cherupytýrö ame’ëta ndéve kóva.

–  Kalaíto, jahechami nde voko, néina.

Upéicha javérö Kalaíto oma’ësayke terä omañasaguýnte hesekuéra kirirïhápe.

– Kalaíto, anivéke rejatapy ore rehe mbo’ehárape cháke reñenupäta; ha’éma ndéve.

– Kalaíto, ágä nde sy oho jey ógape oñe’ë rei che rehe ha reikuaatareína ne mitä’i.

Péichami ombojaru hikuái Kalaítope. Ha’éanga niko mitä pirumi, ichavi ha hova jahe’omíva. Rasa niko ichi’ö ha hasëngy. Ijao katu ichalaipamiva’erä, ha’e ku reipetemi mba’érö, tanimbu mante otimbo ichugui. Ha’ete voi niko ku márö ojahu’ÿva ha ojovahei’ÿva; hesapile’upamiva’erä oúvo ehkuélape, iñakä chara ha hetyma parapa ojepe’ehague. Iñirünguéra niko oguerekómi toryjárö. Opavaite ombojaru chupe. Mbo’ehára oporohenói ramo hína, katuete oikova’erä churuchuchu ohupytývo Kalaíto réra. He’i mboyve “Calixto Romero”, ha’ekuéra osapukaipáma: “Kalaíto Pombéro”. “Kalaíto Pombéro”. Mbo’ehára sapy’ánte ipochy ha jeyvérö katu opukamínte ojerérö oma’ë Kalaítore ha ojuhu hesaykumi, hova jepoka ha itï syry hína. Ha’éanga niko itïndývonte oiko, ha oimérö omba’eporandúva ichupe ochuchupa ha iñe’ëpä’amba voi anga. Oje’érö chupe: “Mba’éreiko nderejahúi Kalaíto”, ha’e oñembosarái va’erä ipysä guasúre ha ombohovái: “Che sy ndoipotái, che pyti’a chiäre”.

–  Ha mba’éreiko nderejovahéiri.

–  Che tï pa’ä aína.

–  Ha upéva niko jarégui − oje’eva’erä chupe.

– Ko mitä poriahu piko araka’e ojetyvyromíta –he’i umi ikuaahakuéra.

Upéicha okakuaa Kalaíto; mandi’o mimói, saporo ha naránxa⁽¹⁰⁾ akúre, mbokaja ha yvamimíre. Tuichami meve oiko ipy’a ruru, hesa’yju ha hye avevo; heta ndajeko isevo’i ha oguata pukumírö ijuku’a. Upévare avei hapichakuéra ohero ichupe “Mykurë punga”. Heta oï heindy ha ityvyrakuéra ha’éicha avei itúva jekuaa’ÿva. Mitärei memete.

Ikaria’ývo Kalaíto opyta hováre pe teko’asyeta räimbore. Ko’ágä peve ñemo’ä ku hova kyhyjéva; ndojesaupíri reñe’ërõ chupe; rasa hi’otï ha iñe’ërakate’ÿ.

“Aichejáranga ko Kalaíto”, he’iva’erä atyha rupi hapichakuéra.  “Ha’e niko oï ñande apytépe oï’ÿröguáicha, ndereikuaái voi niko imbyry’áipa téräpa iro’y”.

Kalaítope nosëporäi voi mba’eve; oñotÿvante ndahi’ái ha hi’amírö katuete ndahepýi. Ha’etépe noguähëi voi mamove; mba’e rapykuerépe mante.

“Ko kuimba’e niko oiméne voi ojeharu isy rye guive”, he’ími hese karai Poli, ipaíno.  Ha’e mante ipytyvöhára; oipuruka chupe opáichagua tembiporu. Ohechárö oguata sambo oúvo, oikuaámava voi karai Poli mba’e rekápa ouhína. Kalaíto ndojeruréiva mba’evére; oïnte upépe ipaíno ojaserta peve hembipota.

Peteï jey, omboka’apa karai Polípe, ha he’i chupe:

– Eréna che ra’y mba’épa reikotevë –. Kalaíto itïndymínte ha ombohovái:

– Nde ko... che paíno... chepy’akuaáva voi. Ágänte okañymihína ndehegui ndajerurememéivagui ndéve. Platami ngo aikotevë ani haguä... aha po nandiete.

–  E! Moöiko rehomitareína.

– Upéva che paíno ndaikuaavéima; ahataha mante aikuaa ha mombyry porä ave ikatúrö.

–  E’a…! Mba’éiko oike ndéve ne mitä… – he’i osëvo ña Sepi.

– Chekuerái che maïna po’a’ÿ ha mboriahúgui, ha atïma pendehegui amba’ejerure haguä.

– Xesu che Dio… na’iporäiete niko upéva; ápe niko na’orerakate’ÿiva ndéve mba’evére che pa’i.

– Iporä che ra’y; kuimba’e ko ojetyvyromiva’erä voi. Ame’ëta ndéve pe rehomi haguä, ha na’ápe avei ko che kurundu eraha nde pyti’áre tome’ë ndéve po’a– he’i chupe ha omoï ijajúri peteï vosa’i jaremi isä jováiva. – Aníntekena nderesaraiete orehegui ha nde vállegui.

⁽¹⁰⁾  naránxa = naranja; pe/x/ jalee karaiñe’ë/j/ icha.

MBOJA’ORE III

Paraíso guýpe, kamisa’ÿre, oguapy Nika oterere upe asaje. Henondépe kuarahy ombojorea ñu, ha ijykévo, kokuere atäme, hysýi mbokaja akä apu’a hu’yeta yvy rehe ojekutupávaicha. Ogarokágui hakuvo opu’ä ára pytu. Ñakyrä’i peteï ou ochiä hi’ariete upe paraíso rakä ypytüme. Hymba jagua hü ajúra morotï hérava “Kapitan” oñeno ijykére ijuku’a, ikümbo syry. Ryguasu ra’y mimi ha ype katu oñenojoa ogaguy guasúpe, ogayguakuéra oïvehápe.

Oñemboja oúvo Losánto Agilar henda meláo ári. Tapicha kuimba’e ijoha’ÿva niko Losánto. Ava kangue porä, hendyva joja ypytü ha kakuaa ivigóte. Oguatárö ha’ete ku ikarënungáva, péro niko upéva hekónte. Imalisiosomikohína, aóra niko na’itie’ÿiva. Oñe’ë peteïteï ha upéicha avei hendápe he’i he’íva. Iñe’ëkuaa ha ipy’aguasu. Avakarai hendápe; ityaröma, ha iñakä rehegua orekóva voi pe amo ijatúare ani haguä omo’ä hova. Kamba pire sa’i resa roryete, opuka javérö jahecha umi häi de óro ikechënunga.

“Che pire ko tuicha ojoavy mbeju ndive, ajevérö ndaikatúi voi avave ou cherembe’y jopy jopy”, he’íva jeko Losánto hapichakuérape.  Oñemombe’úva aipo jerokyhápe ouhague peteï arriéro tie’ÿ, váile mbyaiha, omboro hína ha nopenáima ramo hese avave ndaje oipyso ipóncho pytä pe káncha mbytépe, oguapy hi’ári ikáña ryru ipópe ha he’i ojerokyvakuérape: “Aníke pepyrü che póncho ruguáire, cháke, cháke, ha’e peëme”.

Kuñakuéra je nosësevéima ojeroky ha kuimba’ekuéra katu ndaje omaña sayke joa hese. Oguenohë ndaje Losánto ombojeroky aélla voi peteï kuña mbarete; ojere ohóvo hikuái ha ohasávo upe tekove tie’ÿ ypy rupi, ndohechaigua’u ha opyrü la ipóncho rehe ha opyrümane voi katu karai arriérore avei. Opoíje la idámagui ha oñembojere he’i chupe: “Amalisia apyrü nde rehe che irü”. Ojesaupíre jeko ojeku’ako Losánto oha’ärö. Opu’ä ndaje mbeguekatu asy karai arriéro ha he’i Losántope: “Che aháma; ndovaléi afarrea cheichagua ipy’aguasúva oïhápe; añaräntemo jajoavy mba’e”. “Tereho, ha pya’éke ave, ndereipotáirö sapatu plantillaräicha roinupä nde tekove aruru”, he’i ndaje chupe Losánto, ha ndohejái ohtirá la ipóncho.

Upe pyhare guive opyta Losánto ipóncho moköi, ha káña votélla ha chipa argóllagui henyhë. Upe rire váile oiko jeývape Peru’i Kintána ogueropurahéima Losánto rekovekue; purahéi kompyéhto neporäva jeko ojapo.  Ha néi, péina peikuaáma Losánto Agilárpe.

– Mba’éichapa mitä Nika... –, he’i Losánto oñembojávo; hatä oipojopy pe hapichápe ha hova mbytetére omaña. Tekove py’aju térä hovamoköivare péicha ojapo jave ndaje Losánto oñandu poräva voi ipytaryrýi ramo. Nika Perálta ndive nda’ipóri upéva; kóva niko karia’y karapemi heko raríva. Ojehero avei Peralta’i. Rerekokuaárö chupe rejokuái porä ko kamba pyatä, he’íva niko hese karaikuéra; anínte ku reñe’ë hatä hatä mba’e chupe; upérö opaitéma. Ijavaitemíjeko ha ipy’aro voi ave. Mba’apohápe ndahasahái, ikatupyry, ha tekotevëhápe ipy’aguasu. Kyse ýva para iporävéva ha’e oguerekova’era; ndereikuaái voi mamópa ojuhu; ha ohayhuetemi la kyse.

Omboguapy Losántope ha oterere hikuái. Ndahetia’éi nunga hína Nika; na’iñe’ëngatúi jepiröguáicha. Ombohape ohóvo Losánto ha upeichaháguinte osoro Nika. Nipo omono’öra’e imanduvi ha sa’ieterei osë chupe.

– Pévango sapy’aitépe ha’upáta he’i la ikokue’íva, oje’éva voi niko; ha péina upéva oiko cherehe; chemboka’apa mitä Losánto; mba’eve nahembýi. Che amba’aposemo’ä ovalemi haguäicha ha amo ipahápe atopa michïeterei voi la che kokue. Yma chemitämemi tuichaite chéve pe taita kokue, ha ko’ágä ñemo’ä ku oñyñýiva, ndaikatúi ni ajetypeka pype. Ahasenunga Parana gotyo mba’e.  Mba’épa nde ere.

–  E’! Ha mba’éretepa rehóta.

– Ha’éma niko ndéve. Ndachekokuerendái. Opáma la yvy ko’ápe.

–  He’ë. Anichéne. Upévako… vaichánte hina mitä Nika; ko yvy ko... ndopái hína; heta jareko.

–  Nde ikatu rereko heta, ápe che... ps…

–  Nahániri avei. Che ndarekohetái, péro ha’éta ndéve. Napépe, pe ñu rehecháva, ha amo ka’aguy.

– Umíva ko ndaha’éi ñanemba’e, ha ijára pochy; mba’éicha tepa ñande ñañotÿta umíva.

– Upéva ótrro píto pu, he’i tahachi kuña; ágä... ani ere opaha yvy ha upévare rehejase nde válle, nde vy’aha ha nereñoihague. Mba’ére piko ñande jahejáta ñande válle, ñande y’uha, aipo ou haguére ä tekove rye gua’a oñemomba’epa hese. Kóva ko ñande kapílla che irü ha ápe ñande jaje’yvykoiva’erä, ha ñande ra’yre ápe jey, tokakuaa ko ñande válle. Añeï piko peteï tekoha tuja ipytupava’erä ojovaipa rehe hese gríngo korapy.

– Ha upévapema jaha. Moö gotyo ñamongakuaáta. Koraitépema ñaime.

– Eremína chéve; pe amo rehosehápe rejuhu ramo péichante avei piko… mba’e rejapóta.

– Ha upéicha ramo... aju jey.

– Hëë, ha péicha meme nungáma ko hína ko ñane retä mitä Nika. Ajevérö ñande pyti’áre mante ñamondorova’erä jahávo ñandu renimbo ñanemongoráva. Ahánirirö ñande iporiahúva jahasapáta upe Parana syry ha ijyvy tuicháva oïta hendáicha térä oï porävéta ko’ë reíre; jajopýrö katu ñaipehë’ä kuaaite chuguikuéra, mba’étepa, heta rasa niko oreko hikuái ha hi’ári ndoiporúi; upéicharö niko oiméne noikotevëi pe yvy rehe aje.

– Nahesakäporäi chéve nde Losánto. Nde niko ere heta oïha yvy, péro amo ipahaitépe niko, ahechaháicha, ñañorairöva’erä hese. Ha mba’ére ñañorairöta peteï mba’e oï hetáva rehe.

– Che nda’éi ñañorairöva’eräha katuete. Ikatu niko jajerure, jaiporu, jajogua... El fin, heta tape oï. Ñañomongetava’erä ijarakuéra ndive ha jajerure mburuvichakuérape tañanepytyvö; pórke äva ko ndaha’éi pyapy kangy, upévaguima voi ijyvy heta hikuái. Che ha’e ñamyañava’eräha jahávo ñande retakuére. Okakuaa manteva’erä niko ko ñande válle, ikatu haguäicha ñandejapa, ñande retavépype jahávo; ñañemoñániko, ha ñane mitäkuéra omendáva ojogapose.

– Upéicha ko añete. Che añe’ëta katuete ñandéve karai Soláno Asame ndive; ha’e ko pe pyéulope omandapa, ha che amba’apókuri chupe aína; heta oñekuave’ë chéve; tekotevë niko ñandehaitéma jajevalemi hese, hetaitéma ñandepuru.

– Anínte ndepy’aragë raë. Ñañomongetami raë lo mitä ndive. Ápe ko heta oï oñembotavýva py’ajúgui ha Soláno avei jajopy porä va’erä pórke isÿive pirágui, polítiko ipórtepe.

– Ápe katu niko ñandetavy voi Losánto, ha karai Soláno ijuruhe’ë kuaa voi.

– Itavýva ko ápe nda’ipóri Nika, oñembotavýva katu heta, ha jaike ramo kele’épe nañambopumo’äi mba’eve; ajevérö tekotevë ñañomongeta porä raë, ndaha’éiko hína taisu’u ne petÿ ko asúnto kóva.

Heta oterere hikuái ha omba’emombe’u ojupe. Ka’aru porävo osë oho Losánto, ha Nika katu osaporo’imi ha oho kokuévo, chopï mondýivo. Ohendu Vito ombureahína ikokuépe ha ohasa hendápe. Ojuhu ojetu’uhína jahapetýre. Opoi otongeami, hy’ái syry, ojehovamokä popy’ÿi ipañuélope. Oguapy oñomongeta ha upekuévo oipo’o hetyma ñuähágui kapi’iatï ha ñuatï’una, moköi plága ñande kokue omyenyhëva.

– Ko’ä mba’e chéve chemonguerái – he’i Nikápe Vito– oiméne äva la aña kóga, ajeve osëmbarei. Äichagua yvy tujápe äva mante heta. Ñande kóga ika’iparei jepeve reka’api jevyevy. Parana gotyo ndaje heta yvy porä ni reka’api’ÿva. Ndahái ramo upe gotyo ko áño pahápe ndaikuaái mamo gotyo pa ajapíne mitä Nika. Ko vállepe vyropareíma la ñande pórte. Yvy tuja ñanembohesa’yju rei.

– Kóva ipy’arëve chehegui – he’i oúvo Nika. Ichugui okañyhínakuri pe Vito oikuaa poräitéva. Are peve oiko ombojovake Losánto ha Vito ñe’ëngue. Aváipo he’i añetegua. Máva poku ojejavy.

MBOJA’ORE IV

Upe ro’y opávo, peteï ka’aru, oguëhë oúvo Kalaíto ipaíno rógape. Hova renyhë porä ha hetia’e, opukavyrei ojerévo ha oñemonde porä. Vy’áma niko oiko Kalaíto jejúre; ipaíno oporombyaty upe pyhare iguerohorývo ha upépe ojerejoa hese ikakuaa irüngue kuéra. Oúvante ohecharamo mba’éichapa Kalaíto iñambue ojerévo ha oïma oporandúva chupe mba’éichapa osë ipirégui.

Kalaíto omombe’u: “Amo pytagua retäme ajuhu heta ñande rapicha chererohory ha chemboha’etéva, pytagua ha tetäyguáva, chemokyre’ÿva ha chepytyvöva. Nda’ipóri oñembohorýva che rehe. Nda’ipóri he’íva chéve “Kalaíto Pombéro” ni “Mykurë Punga”. Añehenói che réra tee rupi, ha upéva voi tuicháma chemoakärapu’ä. Ajerereko karaírö. Ojehepyme’ë chéve hekópe che rembiapokuére; ha... umíva ko... tuicha mba’e. He’ise ko hína pe nde rapicha nembojoja ijehe; pe... avave nande’apo’íri. Ape niko ñande voi, jajoharupa ñande ára oguähë’ÿre, ha... rei vera”.

Äva he’ipávo Kalaíto opyta oma’ë mbuku yvága mimbíre, ha umi hapichakuéra itïndyjoa.

Nika ha Vito ipahápe oñomoakäraku jehoräre; ohose avei hikuái ochangami tetä ambuépe. Upe arete ka’aru ha’e ae reínte Nika ombyape henda ha ojere oho karai Soláno rendápe. Omombe’u chupe iñangekói ha mbatoviguakuéra remikotevë.

Iporäko peho pechangami añete ha upéi peju ñañomongeta jey he’i chupe; upe aja che añe’ëta umi karai ndive; ndoguerehorypaiva’eräko hikuái; ikatu oiporuka peve peëme; hymbakuéra karuha ko hína avei; ha opaichavévo, jahecháta peëme.

Upéi ou Vito hasykatu ha opytave hikuái. Ambue aretépe oikéma Mbatovípe Ulo Miránda moköi kapánga reheve. Oheka jeko hikuái aipo hi’uru rymba vaka, peteï jaguane okañýva oikóvo. Oguähë Nika rógape; ha’e nda’iporihína, ha karai Lekécho, itúva, oitykuauka chupekuéra terere. Oñe’ëreitymimi jeko hikuái, péro karai Lekécho ha hogayguakuéra mba’evete nontendéi pórke ndoikuaái voi umi ñomongetakue.

Upe guivéje Ulo oiko he’iuka ñe’ë Ansélmape, karai Lekécho rajy ikuñataï ramóva. Riremínte ndaje, karai Chíko-Pukúpe oiko peteï váile, sánto ára rehegua, ha ohopaite mbatoviguakuéra. Upérö Kalaíto oñendymokö, añembopy’apeteï ha he’i ijupe: “Hakukuére voi asoróta chupe, ani ágä chepytaryrýi mba’e ha aguevítei”. Oho oguenohë Ansélmape, ombojeroky. Oñekarama rehe iku’áre he’íma chupe: “Ndaipotái nde pochy Ansélma Perálta ajúre romyangekói ko jerokyhápe. Arrieromi che rekópente aikuaaukase ndéve che py’a remiandu, ymaite guivéma chemongerasýva ha ndaikatúiva márö amoguähë nde apysápe nda’ijáigui chéve añembojamívo ne rendápe ha noiméita ramo ipochýva ko pyharépe reikuaáta Ansélma Perálta mávapa ko yvy apére nderayhuha nderecha ypy guive oikóva hi’äho mbuku nde rehe kirirïhaitépe ha péina ágä ku jagua jara’ÿ oma’ëröguáicha jasy pyahu rehe ha oguahu puku añemombe’úta ndéve nde apysaitépe naimo’äigui rejahéi mba’e cherehe ha’e haguére ndéve aipotaha chembojerovia nde reikuaaháicha ndaha’éi ramo jepe che ndejavegua nde ha’e rupi kuñataï porä hecharamomby, ha che katu arrieromi reiete mba’eveguasu nachembojeguáiva ndaha’éita  mba’érö teko potï térä mborayhu nderehe añandúva ha chemoirüva pyhare ha ára, ha reikuaa haguä Ansélma Perálta che ko mboriahu memby che rekópe chénte voi ajapova’ekue chejehegui karia’y ha upéicha avei nerehenduichévane cheko’ëmbárö pe ña Pocho róga rupi guari rapykuéri, térä añemotie’ÿrö kuñáme, térä añe’ëreírö che rapicháre; ha ävanteko pe ñande rekove omohavëva ha ñande réra omohaguïnóva ñande poite rupi jajapógui ñandejehe, ndaha’éi tova vai, tavy ha mboriahúicha, jarotyryrýva ko yvy apére na’irremédioigui ha ndaikatúigui ñamombónte, ha he’íva ku Losánto Agilar: “kuimba’e ikaria’y haguä ndohejaiva’erä hekokue oiko avave jurúpe”.­

Cháke. Opytu’u hikuái.

E’a. Che’akärakueterei. Ikatúpa rombojerokymi jey.

Nde katu.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Hoo... Mitä Kalaíto, remboapysakuaky’a rehóvo kuña sái parápe aje.

Hëhë... Nde aña ra’y, ndéiko cherecha jaýma ra’e.

Na’ápe lopi; ejopy chupe peteï kamambu tove tandepy’aguasuve.

Aaaahhh... Heee ko mba’e sa’yju he’i ndaje Peru’i orambosárö naránxa aku.

Néike che irü, ipu jeýma.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Ha rire che kamba juky he’íva ndéve ku nde sy nemoñe’ërö, ndaikuaái voi niko moö rupi pa añepyrüta ko ha’eséva ndéve ; ajávo nde rehe niko chepirï pirï ha asosopaite, ajevérö naimo’äi voi oiméne haguä ko yvy apére nderayhuveva’erä chehegui; péva ko ha’e ndéve añandu porägui ojejapokóiva ko che py’asäre nde rehe ama’ëvo ha anicheva’eräko che korasö chembotavy ajeve äichagua ñe’ë iporäpotïva osë che jurúgui tavyve pa’üme, ikatu haguäicha nde ko’águi rire reikuaa rejapova’erä che rekovemígui, nambyasymo’äiguima ajúva amoï nde po mbytetépe ndéntegui voi ijára tee ko yvy apére chereñoihaguépe rohayhu haguäiténte, jepevérö nde chemomarä ndachereroviáigui térä rembojeroviasevégui ambue kuimba’épe oimégui i... i... ima’ëräve chehegui. Nde katu reikuaa porä ndarekoiha mba’eveguasu aikuave’ëva’erä ndéve, ndaha’éita ramo che pyapy jovaive omomba’eguasu’ÿva mba’evéichagua trraváxo, ha hesäi aja nanderejaiva’erä rehasa asy, jepérö ipohýi mboriahu rekove ko’ë ko’ëvére; rehechava’erä che popyte ijapiru’a ha ipire anambusupárö, ha juky rykue che rova johýirö kuarahy tiníme nderayhupápe, nderehehápe ha nembojeroviávo.

Cháke. Opytu’u jeýma hikuái.

Iñate’ÿ... ko’ä tapicha. Néi, aníkena rekañy mba’e chehegui.

Anichéne.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Na’ápe ou. Pehecha piko mba’éichapa oñekuave’ë ñande kapelu.

Hëë... Ñemo’änte ombovavátava ko pyhare. Omoma’ëma yvýre.

Péva ko ohesa’o umi Emilianore iporänguete hína lopi.

Arovia, upéichane.

Ja’eva’eräko jaikuaamíva ha ja’u jahupytymíva che irü…

Hoo… Mitä Kalaíto; karia’y ijoheipyre oiko ndehegui nde aña ra’y; aváiko oimo’äta.

Néike che kape, aníke reme’ë juruja avavépe.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Ha’eháicha ndéve ajúvo che reindy, aipota che rendu porä ko pyhare, taha’e ha’éva nde py’a, ndaha’éi voi ko katueterä ñañomongetáva. He’íva ku ñe’ë “katuete niko ni jagua ndahérai”; ajevérö ko’ä mba’épe ndaikatúi voi japorojopy térä ñamyañaña ñande rapichápe ñandepota’ÿ ramo. Upévare ha’e ndéve che reindy, chepota’ÿetétarö asëtante aha jey mombyry porä aikohague rupi jahechápa umi rupi ndacheresaráiri ne ma’ë rorýgui; che ko chetavymi ramo jepe, ahejamimímava’ekue avei cherataypy aha haguä ajetypeka umi tetä ambue rupi, jahecha ha ñahenduhápe heta mba’e iporäva ha ivaíva, ha ndaha’éi tekorä’ÿgui aikundaháva tape puku, térä aikoreígui che akäre; ajevérö Ansélma Perálta oimérö mborayhu ku’ikuemi chéve guarä ne korasöme ani reguerotïtei renohë haguä; che ko che ku’ipava’erä nde róga rapére, ha nderayhupápe añomongetáne nde sy ha nde ru ndive, ikatu haguäicha ñane mborayhu ojererovia, ha ñande po’avérö vokoieténte toñeñopë ojuehe ñande rekove ha tove upete guive tajaiko ojojyváre köinguemícha. Ha upéicha avei, oimérö péva oipota’ÿva ñañaguirei, ñakañykuaaiténte hesa renondégui, jaha mombyry porä jahykuavo ñane mborayhu oñokorasöme; ha péina reikuaapáma che rembipota Ansélma Perálta, ágä ahenduse nde jurúgui ikatútapa chembojeguhta.

E’ána. Tove che karai ; chemitäite gueteri ; atïete che sýgui.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Mba’etekópa che irü; remokechëpa.

Ndaikói mba’evérö. Vyropaitépe asë.

Hëëë ?! Anína reñembotavyreína.

Añete ha’e ndéve. Pe tekove ka’u chembo’e vaipa ra’e; ÿrö, che ajavypa ha’ekuévo.

MBOJA’ORE V

Aháta aruve ñandéve taguato resay lo mitä, karia’ýicha ja’úta ko pyhare.

Omyakÿse ikorasö ñande ra’y, huguy raku opytávo.

Hëë, noiporäi iku’áre.

Pe kuña péva ko ndojekuaái voi mba’épa ho’use.

Ndojuhúintearäko ohayhúva; mba’e piko.

Ku Ulo Miránda katu ndaje oñemyakate’ÿ hese.

Upéango itarováma ka’úgui.

Che katu arokyhyjenunga chugui ko Kalaíto; oime amo kantínape opichoropiguy jeýma hína.

Nangána. Upéva ko ndovaléi ni ja’uarä.

Ajúma lo mitä.

Haihuepéte. Péaiko ja’upava’erä jepe.

Ha ñañeha’ämbaitéta niko.

Ha néi, emoñepyrü katu nde mitä Kalaíto, péantema voi niko hemby ndéve.

Ajépa nde.

Ani rejepy’apy che irü, kuña ko ñanetanteáva voínte.

Nde reikuaa ku ñe’ë he’íva: “mitäkuñáicha oñembotavy”, ajépa.

Hëë, ahendúva.

Ha upéicharö reikuaáma.

Péicha oñomongeta jave Kalaíto iñirünguéra ndive, oiko peteï guyryry pe amo huguávo. Oï kuña hasëva, guäiguï oñaníva; oso musikapu, ha kyhyjepópe Kalaíto ha iñirünguéra oñemboja ohechávo mba’épa oiko.

Ulo Miránda oñembosaraki ogarokáre, ovava, hova sysýi sysýi ha oguelele:

Che rehe nereñembohoryichéne Ansérma Perárta, ha reikuaa haguä ha’éta ndéve, che ko ndegosaharä ne aña memby; rei reñembotavy; karia’ýre rembetireína.

Oñemboja Nika oporandu:

Mba’éiko oiko mamíta.

Che memby rováre opoko ko tekove… – he’i ha ojehovamo’ä ipo jováipe.

Ne reindýpe ohovapete ndojerokyséi haguére hendive –, ombojoapy ijatukupéguio peteï kuña.

Ohendupáre upéva oñemocha’ï peteï ha opo. Ulo pyti’a mbytetére opyvoi. Ho’a moköivéva. Opu’ä Nika, oharyvo peteï kyse ýva para ha ojeporeka hapicha ro’óre. Yvy guive ombokapu Ulo, Nika rovaitére, moköi jey. Péva oñemboyke, oguevi’imi ha upéi opyvoi ipyapýre ha ombopoi imbokágui. Upévo oñehendu pe atýpe he’íva:

Nika … Nika… anína rejuka nde rapicha…

Ojehecháma tuguy ochivivíva; ipyahë kuimba’e. Nika opo ha opo. Ulo ndaikatúi opu’ä, ojapajeréi, ongululu.

Oike korápe peteï ava karape’i kyse ipópe, oha’ä Nikápe ha péva ojehekýi chugui. Upérö he’i: – Epu’ä che ryke’y jajuka ko aña rakópeguare –. Ulo oñesü, oma’ë tyvýrare, hendy umi hesa, oñeha’ä, okololo peteï ha ho’a jeývo ojehecha ojahúma tuguýpe. Upévo oike mbohapy karia’y mbarete. Po nandi oike hikuái. – Opáma, opáma kóva, pejei ko’águi moköive–, he’i hikuái. Nikápe omongora mbohapy avei ha upe ava karape’i rehe oñesäingo moköi kuña.

Ejeheja, ejeheja, ehecha katu nde ryke’y jaraha ñaipohano – he’i chupe hikuái.

Pepoi chehegui, pepoi chehegui, ajukaarä ko ava tepoti – he’i ha ojetyvyro, ojepokyty yvýre.

Ulo yvýpe hesa jerepáma, ojejurupe’a, ipyahë, omburea.

Ñahendúma tapére otutúva. Oñanimba opa oïva. Oime kavaju isäsóva ha ohorei ñúre. Tahachi sa’yjumimi moköi oiko oikutu mboka juru mba’e rechasehakuérare: – Tapeho, pejei ko’águi, pejerretira– he’i oikóvo.

Peraltakuéra oje’oipáma. Kalaíto ha iñirünguéra hyapu avei tapére. Nda’ipóri oñe’ëva. Ohupytývo hikuái Piray syry, osë he’íva:

Japytána jay’umi lo mitä. Mba’étapa. La oikoarä niko oikopáma.

Che ajovahéita lo irü; ha’eténte chéve ko che rováre oïva pe yvyku’i tuguýpe iñakÿva Ulo rováre ahechava’ekue.

Che ajovahéita avei, che rykue sópa nde.

Káñante va’erä ko hína upéva.

Añámona káña; añemondýigui chery’ái ro’ysämba kuri ha upéi adihpara chekumbopa peve.

Che aháta yvatevove hay’u, che’yuheieterei.

Anína rey’u che ra’a, jahána jaterere.

No… ndovaléi ñañombyaty, péva rire ko komisión hatatïva’erä ágä Peralta’i rekávo.

Ha mba’éiko ñandéve, Peralta’i kensáe mba’e yvýrema oimenehína.

Anína nde výro che ra’a, péicha javéko oimeraëvante ojereraha.

Kalaíto, Vito, Táno ha Naïno, mitä rusu osë ramo ramóva, aje’ói hogapekuéra okévo. Kalaíto ojuhu isy hataindy rendy hína ha’arövo. Ovy’aite ohechávo imemby ojere jerokyhágui.  Ohendura’e mbokapu ha oipy’apyeteri chupe.

Ojekutupa Ulóxio Miránda, hi’äche omanóma, ha ojejapi avei Nika –, he’i Kalaíto oñepyrüvo omba’emombe’u isýpe.

Kuarahy osëvo ojehecháma Kalaíto ohórö tahachi renonderä. Upéi oje’e karai komi he’ihague Kalaítoha pe mba’e vai apohare.  Ha’e ndaje omoñepyrü.  Oipe’a ndaje hapichágui iñembokiha.  Ikáusaje oiko pe oikóva.  Ha’éje oisu’upáta.

Pa’i Medína ohendu péva ha oho oikuaa porävo.  Tahachi ruvicha he’i chupe:

Kóa ko indivído la ojapoukáva; péa peteï arriéro chopesóso voi.

Nde niko komi reikuaa porä mávapa pe mba’e apohare ha mba’ére nderehói remyakäsä upéva.

He’ëpy.  Ndéiko reimo’ä Pa’i upéva ñamyakäsänte.  Añeï piko ndereikuaái mbarakajágui irariveha.

Hëë; ha upémarö reipyhýta rerahauka ko mitä inosénte, ajépa.

Inosénte apoha mba’e oiméne erese Pa’i.

Nahániri, ko ha’éva ndévente ha’esékuri.

Nde ko Pa’i ndereikuaái ko’ä mba’e.  Reimo’ä sánto meme ko’ä aña mbaraka.

Nda’upéichai.  Aikuaa poräve ndehegui.

Heta ijuru ha ijapysa la konfesionário aje.

Heta ijuru ha ijapysa, ha mba’épa oimemi upévare.

Komi okirirï, ha upévo Pa’i osë ohejarei chupe.

Kalaíto sy oguähë hesay hováre.

Anichéne niko che memby ojapo, ko ouva’ekue omombe’u chéve ha upéi oñeno oke ko’ëmbaite peve.

Heta oï orreklaráva ikóntrrape; ahechata’aína mba’éichapa aguenohë chupe ko typy’ügui – he’i karai komi– Animo’äke remoinge kóvape Pa’i ni Xue, cháke upéicharö ityaivéta la ipórte.  Che añoite ikatu pévagui asalva chupe; eikuaáke.

Che anga niko namoingéi avavépe, ha ajerovia niko nde rehe.

Upéicharö oï porä.  Terehónte eha’arö ne memby.

Upégui moköi ko’ëme ojehecha Kalaíto ipokuaháre ojehupírö mba’eyrúpe.  Ojererahaukáma táva guasúpe.

MBOJA’ORE VI

“Pejúna che irü jarojahe’o ñande rekove”.

“Ha ani pemokä, tove tosyry ñande resay”.

Péicha opurahéi tapicha oñembyasýva ka’iräime; ha ku opurahéi asy. Upérö imandu’a Kalaíto karai Mecho-Tapiti rehe, tuja puku, nambi sakä, ohendu ramo purahéi oñembokupyjo’ámiva ha ohupi iñe’ë: “Hu… Panambi vera; karia’y myasëháko nde… Chemandu’a porä yma “Pirizal-pe” rombota ramo roína, peteï pyhare, rotongeami jave, moköi gua’i ojováre pe yvykuápe opurahéi. Upérö ipyahuete ko Panambi vera. Ha he’i chéve Lui Kavréra: “Ndajarekói rire mba’eve ñane rakamby pa’üme nipo ñanerasëra’e lopi”. Rotïguirei ojuehegui niko na’orerasëichéneraka’e ojováre upe yvykuápe.

Oimo’ä’ÿetére Kalaíto, ichupe avei upéva ou ojehu ko’ágä.  Peteï koty guasúpe oñondivepa, ojatapy ha ojepe’e hikuái.  Oï omba’emombe’úva, orambíva.  Oñemboja peteï arriéro rova kucha’ä oporandu:

Mba’éreiko reju che ryvy.

Kalaíto omaña porä hese.  Ndoikuaái mba’épa ombohováita.

Omano piko ndehegui la ava remotuka’ëva.

Nahániri.

Hëë.  Aipórö niko vyrorei.  Rerairö kuña?

Narairöi.

E… Mba’e  upéicharö.  Rerokañy.

Kalaíto oñakämbovava, hasëta katuete oñandu, upémarö he’i:

Ko’ërö amombe’úta ndéve.

Ha néi.  Aníke reñembyasy che ra’y, kóva ko karia’y renda; heta mba’e reikuaáta ápe.

Kalaíto ojejuhu poncho’ÿ rehe; oñenóntema tataypýpe ojope ipy pyte; pyhare kirirïnguépe oñeñuä.  Tata rembipe paguépe ohecha hapichakuéra ijaturujoa.  Oï orekóva ipo hakamby pa’üme.  Oï ijurujáiva, ikerambúva, ikerañe’ëva, ijapererajoa pe yvýre.

Oñemboja hendápe Losánto Agilar henda meláo ári, kavaju rari ijajúra karapä asýva; ojapichy pe hi’áva he’ívo chupe:

Amoñanita’aína Lupe renda mahü ndive.  Embojahumína chéve reime reheve upe ýpe.

Néi katu… –, he’i chupe Kalaíto – emboína ha embohasa chéve.

Ogueroikévo ýpe la kavaju ipysyry ha ho’a oñapymi heseve.  Upéi osë ñemondýi reheve oñani ipytupapota peve, ohasa ñu ha ka’aguy, heta tape kurusu.  Hetaite niko ombopy’atytýi mitä Kalaítope; hasýpe omombyta peteï kavaju atýpe ha ohechámane katu kuimba’eita osapukaipáva.

Ogana ko ruáno porä, nda’ipóri jahechava’erä.

He’ëpy.  Ogana hóga rape.

Kalaíto ombokua tuicha pe hapichápe; che ahecha.

Upévo ojehecha Losánto pópe overárö mboka ha oñehendu ijurúgui:

Anína reñe’ërei nde arriéro sa’yju Pa’i vandéra.  Ko mitä ndojapomo’äi ndéve umi mba’e, ha nde katu ndevýrova voi, ajevérö emboty nde juru ha egue chéve ko’águi.

Oikovaipáma ramo hikuái ojere Kalaíto ojupi trren-pe oho.  Ñu guasu ijapýra jekuaa’ÿva ohecha ohóvo.  Peichaháguinte hesaho sapy’a Ulo Miránda rehe, tuichaite kasö revi guejy reheve, ijypyetépe oguapy opirakutu ohóvo.  Ojuhúmane katu ijykére karai Poli, ipaíno, ha vy’aguirei térä nipo kyhyjégui oñembojere ombohape chupe:

Ko ñu kóvape ikatu oime che paíno ku ne rymba vaka níla rehekavareikóvo, jaguejýna jaraha.

Añetéko ere ne mitä, jaguejy katu.

Oguejypami rehe hikuái oñehendu kampána pu. Trren sapukái oku’ekuevogua nohenduvéima Kalaíto. Nipora’e peteï hapicha ombyapajeréi chupe ipýpe omombaypotávo.  Hesa rehe ojehechakuaa tuicha oñemondyiha.

Peteï arriéro rye ñehë guasu osapukái okëme:

Elegáo oleriápe moköi…  Arrotýpe umi Jutygua kausaro…  Kosináme opytáta umi gua’i popinda...  Elegáo rogaräme umi potuju oñemoñe’ë kurepíva, ha pe mitä’i ou ramóva toñemboja chéve ko’ápe.  Néike… Néike… peku’éke ndapeipotái ramo pohavira, cháke chepireju’i cheko’ëvo.

Aváiko nde.

Calixto Romero.

Mba’e reipota.

Ha… ndéngö… cherenói.

Mba’éicha nde cherenói katu piko nde výro.  Aipota chemongarai ereva’erä niko.

Hë!

Mba’éicha “hë!” piko… Erépy.

Aipota chemongarai.

Néi, ejayvy. Pya’épy!

Ohekýi chupe mbohapy tejuruguái.

Nápy.  Eguata cherenonderä.

Ohekýi jey chupe peteï ohokuévo.

Pépe eike, pe okëme.

Tuja akätï peteï, hesakuare guasúva, omba’eporandu chupe: héra, iválle, túva, isy, hembiapo… ha upéi:

Mba’ére rejereru.

Ndaikuaái che.

Hëë… piko; ápe avave voi ndoikuaái mba’érepa ou. Che mante aikuaauka chupekuéra, ha ndéve aikuaaukáta avei ne mitä sa’yju yvy uha.  Rrotéla…!

Oéne mi peytor.

Eru chéve che amansalóko.

Su óden mi peytor.

Sapy’aitérö guarä ogueroikéma Rrotéla [tahachi Kalaíto javeguanungaite] peteï tóro rembo oñembopirupyre ipukuetemi poräva.

Rehechápa péa.  Péape itarováva ambohekoguapy ha ivýrova ambovyropoi; iñe’ëngúva amoñe’ë, ha iñe’ëngatúva omokirirï.  Nde pa retantease avei.

Ulóxio Miránda jejukakuére niko che ajereru.

Nde rejuka aje.

Ndachéi.  Nika Perálta ojuka chupe.

Ha nde… reipytyvö aipóva aipo maléope aje.

Okirirï Kalaíto; oñandu upéva iporäve. Añeï piko Perálta’ï oikotevëra’e hese oporojuka haguä.   Ulo ryvýpe jepeve häime häime omoï porä ijaguakochö ha’eño peteï; ha mbovy tesa piko ohecha oiko ramo guare.  Oiménune ä mba’e ou Kalaíto akäme pya’ete, ajevérö okirirï.

Mba’e rejapokuaa.

Opa mba’e che ajapokuaa.

Néi, ágä nde kuatia ou rire jahecháta ndéve nde ty.  Rrotélaa…!

Oéne mi peytor.

Ko maléo ohóta umi kausaro ndive arrotýpe.

Su óden mi peytor.

Ovy’a Kalaíto ohechávo mávapa aipo kausaro; kamba karape rova pere, ange pyhare omba’eporanduva’ekue chupe.

MBOJA’ORE VII

Ñandejára oity ko’ë ha ha’ekuéra oity tata arrotýpe.  Hetymaguy sosopa jepi Kalaíto táipa apohápe.  Kosído ári terere ha terere ári saporo yrei ipukukuére.

Péicha memete piko ápe –, oporandu iñirünguérape Kalaíto.

Nameméi, ombohovái chupe Kili, kausaro imitävéva, – oï ára hesaraiha ñandehegui ha umícha jave ja’u mba’eve nandíre.

Jakaru jopara haguä –, he’i avei Anata, tyke’ýra, ha kakuaa opuka hikuái.

Umícha ramo jepe, ombohasa porä Kalaíto.  Iñirünguéra karia’y mbarete.  Voi voi oñemoñe’ë chupe: “Aníke reñemo’yvyhu’ü ko’ä tahachípe.  Préso jo’a nda’ipóri ha entéro ñande kohtílla pa’ü; ajevérö nda’ipóri ñanerembe’yjopy jopýnteva’erä mbejúicha”.

Ko’ä ñe’ë ha’ekuéra ohenduka mante voi.  Umi tahachi noñembojaguasúi voi hesekuéra, aóra niko upéicha avei ni ñati’ü ojuka haguä ndoguerovái chuguikuéra hesa; hesa pirï jave añoite ikatu ndohechái chupekuéra.  Peteï asaje oportiju rire hikuái, otongeami jave oporandu Kalaíto:

Mba’éreiko pejehero “kausaro”.

Romotuka’ë mbohapy ava ndahekoverosäiva ha okañy chuguikuéra kuarahy.

Upévarente piko.

Hëë ha moköi tahachi, upe aja okañyva’ekue, oñekytïgua’u ombotavypotávo huvichápe, ha omboja avei ore rehe.

Ha mba’eha napekañýi?

Rojeliapa.  Ndaikatúi rosë pya’e ore vállegui.  Upépe ko heta oï tekove py’amirï mburuvicha ndive oñemoïporäséva ha ojagua ore rehe.

Peteï ko opyta voi kuri ñandehegui ovapývo nde Anata.  Oimearäko opa umívare jajelia raka’e.

Ha… ku… Pila-Karë káusa niko upéva.  Moö piko ha’e osë ombokapu ñande rehe ñambojerepáta jave la ñane elfinadokuéra jaheja haguä ovayvávo meme; ha nde avei ko reñembopituva upérö.

Hepoti.  Ñanderaverepaitéko.

Ágä ñasë ko’águi ha jaháta ñamoma’ë ipysä guasúre pe ava, hovatavýre.

Mba’éreiko pejoavy la pende rapicha ndive –, oporandu jey Kalaíto.

Ore’apo’i umi ava.  Oñembohoryse ore rehe.  Oñe’ërenduka mante.   Oñe’ëreity oréve.  Mba’éichatiko oñepyrü ku oñemo’arandugua’uva’ekue nde Kili.

Hëë; he’i niko: Ymaite ndaje raka’e apelío guarani meme oï ko ñane retäme.  Jeruta… Piriju… Chambyke… Pindura… ha mba’e. Upéi don Kálo Antóño Lópe okambiaukapa. Ha upépe la Pindurágui oiko Epíndula

Rentendépa la he’iséva’ekue oréve.  Upéicharö niko ore gua’u te’ýi hína py. Pindura ñemoñaréta mante niko ajépa, ore apelíopype Epíndula.

Oñakäitykäity Kalaíto ha opyta itïndy.  Upérö ou chupe iñakäme iñe’ëngue: “Upépe nda’ipóri oñembohorýva che rehe.  Nda’ipóri he’íva chéve “Kalaíto Pombéro” ni “Mykurë Punga”.  Añehenói che réra tee rupi, ha upévantema voi tuichá chemoakärapu’ä.  Umíva ko tuicha mba’e.  He’ise ko hína pe nde rapicha nembojoja ijehe, pe… avave nande’apo’íri”. Ko’äva ko’ä ñe’ë ohenduka ramo guare ikakuaa’irunguekuérape niko ñemo’äva’ekue chupe ku enterovetépe ohovapetéva, opytava’ekue otï ichugui hikuái. Ohekýi peteï kapi’i rovykä ha oñehäikutu.  Imandu’a imitärö, hetaite ohasa asy, oikómi toryjárö, opa ohasáva oñembohory hese, ha ku oñemyrö mante ikangýguianga oime ramo tukumbo po’ípe oinupäva ikorasö.  Ko’ágä ojepy’amongeta: …Tuichaite mba’e nipo ra’e ko ñande rekokue, ñande rapykuere, ha avei ra’e ñande ypykue. Péina ágä antende porä. Ñande reko ha ñande rekove nipo hatä ojoaju ra’e umívare.  Umíva ha’e ñande rapo ha ñane máta.  Ñande nipo ra’e hakangue rei.  Umívare ta niko pe huguái ky’áva ijepoyhu ha iperéva rovake ndaikatúi ja’e “tapere”.  Ndareíri he’i Losánto Agilar: “Kuimba’e ikaria’y haguä ndohejaiva’erä hekokue oiko avave jurúpe”.  Hasýpe hesakä chéve péva.

Kuarahy oñapymi ohóvo ára rapópe.  Arai imo’äha sa’yju-pytä. Ynambukagua oñombohovái hapykuerekuerakue gotyo.  Loríto arai ohojoáma okévo ka’aguy guasúpe, mombyry. Kalaíto ha iñirünguéra ojupi ohóvo táva guasúpe. Ohasa  oga’i jekutumimi pa’ü rupi, umi mboriahu rekohápe. Mitä pirumimi ijao chaláiva, y rerojahápe, opytu’ugua’u omañapotávo hesekuéra ohasávo. Huguäitïhakuéra katu oñembotavy katuete ndosaludaséigui chupekuéra; nemo’ä voi “animal” ndive ojoasáva. Mba’éguitepa avei anichéne ko tahachi opyrü pyrüva oúvo ipyta rehe kuéra, ha mboka ijurukuapegua reheve oja ojáva oúvo humby rehe kuéra.

Upe javete Anselma oguähë oúvo ykuágui.  Ojuhu hógape Vito, Táno ha Naïno oñomongetahína isy ndive.  Ohendu he’írö Vito:

Ko’ërö rohóta roñe’ë Pa’i ndive jahecha ndohóipa ohechami Kalaítope ha ovichea ikuatia.  Upévare roikuaase añetépa peë pehóra’e pembojapa hese la oikova’ekue, aipo Nikápe ivevuive haguä ijavoa.

Eju ko’ápe Chéma, ko’ä karia’y tohendu nde jurúgui opa ohenduséva.  Ere chéve, mba’épa rereko pe karia’y ndive.

Mba’evete vera.  Chemongeta peve.

Ha pe tekove ka’u ndive. Xesu che Dio, ko che juru, omanómapako upe che rapicha.

Reporanduarä piko chéve mamíta.  Hái! Ahechapáko hembe’a ramo hína káña ipópe.

Pehendúma che karai.  Umi oje’etáva ko hína komi remimyasäi; tekove py’aju oikóva äicha amo’ä mo’ä ipituvakue; mba’apose’ÿgui oikeva’ekue tahachi ruvichárö.

Ivaiete piko ä mba’e oikóva ahóvo ñande apytépe – he’i Vito iñirünguérape tapére oukuévoma.

Amo ipahápe ojaposetévantema ojapo ko’ä arrivéño oúva mburuvicharö ñande vállepe– ombojoapy Naïno. Ha’e avei nda’aréi oñandu hague tukumbo peteï serenatakuére.

Oguapy hikuái yvyra poguasu ári oñomongeta.  Chopombe oiko oturuñe’ë ijere rehe kuéra. Jasy ára ru’äitégui oñohë hembipe ñu ha ka’aguy ru’äre.  Vakakuéra oñenojoa oñamindu’u ha tetëu ijayvu yvype ro’ysäme.

Upe pyhare Kalaíto ndaikatúi oke tye kororögui.  Ombohasapotávo vy’a’ÿ oñemomandu’a Ansélma rehe.

“…Mba’éreipo chemomarä.  Oimépiko ajavypa térä poku chembo’e vaipa ra’e Peru’i.  Anichearäko.  Ha’e niko isÿi ñe’ëpoty apópe ha ñe’ëkuaápe katu nembojeréta nde py gotyo.  Hembipyahakue ndaje ko ojepurahéi opa rupi.  Oje’e voi ikatupyryveha Flamínio Asamégui.  Moöiko jaikuaapáta, mitä Asame ko he’i asy hína kuñáme.  Ehomína ejuhu iporävéva ku he’ívagui: “Mamo poku ohova’erä/ vy’a’ÿ chembosufríva.  Reju ramo mi kerída/ ha cherayhumi jey.  Kevránto aháne añotÿ/ mba’éiko chéve itujúrö.  Amoïne ikurusúrö/ hi’ári che pukavy”.  Eguatána!  Nda’ipóri kuña sarigue oaguantava’erä ko’äva. Ko Kili ojogua ijarrieropaitéva. Ajeruréta chupe tachembo’e kuña mongetáre.  Oikuaarähína.  Ko’ä jeiko asykue ko mitäkuña Ansélma nde jey mante repagapava’erä chéve.  Che jyva ári ndepotyva’erä sapy’ánte.  E!... ha aipo musikapu (…) Hu… lo mitä; ojeroky… hína.  Tahendumi:

“Nde kausaiténte che rohejáta. Redehpresiáre che volunta.  Kómo rrekuérdo péina ahejáta. Kóva ko vérso nemba’erä.  Mombyryetégui ajuva’ekue.  Mombyryeténte taha jey.  Ha topyta pe nde rekove. Ótrro jyva ári ta’ipoty”.

Ho… “Vaía Négra poty” ⁽¹¹⁾, haimetete reju porä che sitúpe.  Eru jeýna chéve yvytu tahendumive.

Oñemoï porä ipiri ári.  Upe riremínte ohecháma Ulo Miránda henda malakára ári oñani ohóvo. Ansélma vaicha ijapýri. Osapukái vaicha pe kuña. Mbaretépe oraha ko tekove tie’ÿ. Omuña. Ikane’ö. Ndojekuaavéima. Ombyasyeterei, pe ipy’a osëta. Upe jave ohupyty chupe Pa’i Medina:

Ani che ra’y remuña; ohoséguinte oho upe kuña –.  Nika osë chupekuéra kyse ipópe.  – Moö gotyo pa oho – oporandu.

Ohoséguinte ndaje oho ne reindy – he’i chupe Kalaíto.

Ta’upéicha jepe ra’e. Perálta-kuéra rehe nda’ipóri oñembohoryva’erä – he’i Nika ha havë tapére.

⁽¹¹⁾ Edmundo Medina rembihaikue.

MBOJA’ORE VIII

Ára neporäva iko’ë.  Tajy oïhaguéicha oñemonde yvotýpe.  Opa ñanamimi oïva ipotypa avei.  Ñu ha ka’aguy hovyürei kapi’ipe ha yvyra rokýgui.  Mombyry ojekuaa yvyty hovy asy, ha’ete ku nde pópe repintava’ekue.  Kuarahy ojajái osëvo, hakuvy asy pe hata pe nde pirére ojávo.

Pa’i; eike ndaje ra’e; he’iuka ndéve.  Ko’a rupi.

Mburuvicha opu’ä oipopyhy Pa’i Medína-pe.

Mba’épa ndererumi Pa’i.  Mba’éiko oimemi nde juháguio.

Che rekoháre oime ramo jepe mba’e ivaíva, hetave vy’a ha joayhu. Ñandejára ko ipokatu; ndohejái ta’yrakuéra ho’a Satana ñuhäme, ha oime ramo ho’áva, onohë jey katuete.  Aju niko aína pe mitäkaria’ymi ojereru rei va’ekue rechávo, ha oime aru kuatia karai Xue oguerukáva isuperiórpe, “Eulogio Miranda” manonguére ojehaíva ohóvo.  Hi’ä ko peikuaami upe karia’ýpe ojukahague un tal “Nicacio Peralta” ha’eñoite; avavépe oñepytyvöuka’ÿre. Upéicha he’ihína upe kuatiápe mba’e rechaharekuéra, mbohapy karai ijapu’ÿva márö.  Ajevérö niko, ko mitä poriahu rerekóva ápe mba’eve vera ivaíva anga ndojapói.  Tekotevë japoi chugui.

Iporäite katu Pa’i.  Nde erérö niko, oiméne añete upéicha.

Ndaha’éi che ha’ehaguére.  Mba’e rechaharekuéra he’ihaguére katu.

Ha iporä; ko’ërö amondóta karai Xue rendápe, toikuaa ha’e ojapova’erä.  Rromero’ípe katu ko ka’aru ikatúta rehecha.  Oime ajokuáikuri óga gotyo sapy’aite.

Upe asaje ojerure Kalaíto arrotýgui.  Tahachi ipiarigua omba’emombe’úma chupe tapére.  Oguähëre oñemoñe’ë chupe mburuvicha:

Tereho ejahu porä; emonde ao potï oñeme’ëtava ndéve, ekaru ha eha’arö peteï karai oútava ne rendápe. Aníke ahendu erérö reiko asyha, remba’apoha hamba’e.  Eñe’ëke karia’ýicha resëvoisérö ko’águi.  Guäiguï membýnte ko ichi’öva.  Rehendúpa.

Ahendu porä.

Néi peraha peheka chupe ijaorä ha upéi pejapysaka ágä mba’épa he’i Pa’ípe.

Kalaíto opa opoposa’i vy’águi.  Oñe’ë ha’eñorei: – Aréma voi niko che resa sysýi ha ange pyhare ahecha porä che képe che paíno rymba jagua tuja – opensa – Ymaitéma vaicha piko chéve ajuhague ha do mése ramo ko nde.  Oiméne che sy anga ojepy’apy che rehe.  Che rymba kure imembýmaneraka’e.  Ñañemitÿhaitéma… pe che kokue… namopotïjepéi.  Ha rei vera chereru hikuái… itekaka… ko’ä tapicha; eguatána, che ake’aína, oho chemombáy ha chereru vochinchehápe chejagarraröguáicha.  Upéva la ambyasyvéva.

Mba’éichapa ndeka’aru Pa’i. Lanisión.

Iporämínte che ra’y. “Dios te bendiga”.  Mba’éichapa reikomi.  Eguapýna.

Ndaikovaíri Pa’i.

Arúko ndéve heta ñe’ë.  Nde sy nemomaitei ha nderovasa.  Nde kakuaa irünguéra avei oruka ndéve memória ha pojopy; nderechaga’u joa hikuái.

Piko; ha mba’épa oï ipyahumíva.

Mba’eve guasu; ore rekópe joa. Oime aru kuatia ojehaíva ohóvo Ulo manonguére.  Oï pype karai “Nemecio Salvatierra”, “José de los Santos Aguilar” ha “Pedro Pablo Quintana” ñe’ëngue.  Ha’ekuéra omombe’u oikohagueichaite la dehgrásia.  Ajevérö opoíne ndehegui hikuái.

Ha ikatu niko.  Amalája ra’e. Nde katu Pa’i reikuaa porä che mba’eve ivaíva ndajapoihague.

Upéicha che ra’y, ha opaite mba’e rechaharekuéra avei.

Upéicharö piko mba’ére ojejapo che rehe äicha Pa’i.

Nerehendúivapa tupaópe ha’érö Satana hetaha ita’ýra. Umi tekove aña. Umíva ha’e.

Ha Ñandejára mba’ére oheja oiko ko’ä mba’e.

Ñandejára ñanetantea.  Ha’e oikuaase äicha jajecha vai javépa jajerovia hese.

Hëë… ha… chetantea porä upéicharö.  Chéve ko nahesakäporävai ko’ä mba’e, ha umícha rupi aimo’ä hesarái raka’e chehegui térä okañy chugui ko’ä mba’e vai.

Nahániri.  Ichugui nokañýi mba’evete; ohejánte oiko oikuaa haguä ñande py’a.

Ajéiko ipy’ahatäite.  Jahecháne cherenohëpa águi.

Nerenohëta rejerovia ramo hese.  Eñembo’ékena.

Añembo’éta Pa’i.  Asëseko’aína ko aña retägui.  Ápe nda’ipóri vy’a; nda’ipóri joayhu.  Mymbamimi umi ñúre ojoayhuve orehegui.

Tuichaite mba’e upe eréva ne mitä.  Tupaópe amombe’úta, tove tojekuaa; upéicharö ñande rapichakuéra Mbatovípe ha opaite henda rupi ikatu ojoayhuve ha ombo’yke teko vai.

Che sýpente ndaipotái remombe’u Pa’i.

Aikuaa, antende. Anichéne.

Haimetete nosëi iñe’ë Kalaítope oipopyhývo Pa’i Medína-pe ohokuévo.  Okañývo okë mboypýri ohecha ijapyte peröha ipahaite.  Upérö otororö hesay.  Otïgui hapichakuéragui oho oike jekuaruhápe opyta upépe are porä.

Upéi peteï pyhareve ojereraha karai Xue mesa renondépe oñemboguapy.  Heta ipy’atytýi upépe Kalaíto.  Upe karai oma’ë jepi hese ijami jave chupe, ñemo’ä ku omba’eporanduséva; hetaitereínte hembiapo.  Mante rei oike oñe’ë ñemíva chupe.  Oï oúva kuatia ipópe, oipyso chupe imesa ári ha ha’e ohai hese ni omaña’ÿre; jáma katu oñe’ë teléfope, sapy’ánte karaiñe’ëme, sapy’ánte guaraníme, ha tuichaicha opuka.  Oime mávapepa he’i iporäha, ohechaga’uha.  Oime mávapepa he’i iñañaha ndoúi rehe hendápe, térä ndouvéi rehe ymaitéma.  Hembiguái oike ramo umícha jave oñe’ë chupe, okorói: “Nderehechái piko cherembiapoha’aína.  Ere chupekuéra toha’arö, aime’aína “en audiencia”, he’i chupe”.  Upéi oike peteï kuña ikasö morotï po’íva ha ipyti’a okápe nungaite, hyrupa pe iñakä rague umi kamba vrasiléraicha, hesakua katu ikora, hü, pypuku, ojoguaite ku Losánto rymba vaka hóka hesa ñaröitévape.  Oñemokoni koni henondépe ha karai Xue hykupaite. Ohenói hembiguái ha he’i chupe: “Eju embodeklara ko mitä.  Che asëmíta.  Oime ramo oporandúva eréta amba’apo jejopýgui ndaikatuiha añatende avavére ko’ërö peve”.  Omyaña peteï okë’i japu ha okañy korapývo.

Mba’e piko péva –he’i Kalaíto osëvo upégui– che jarýi maléta entéro oikuaase hikuái ha noporandúi mba’éichapa omano Ulo.  Asëmbotaiteko’aína péicharö.

Upégui mbohapy ko’ëme ojereraha mburuvicha renondépe.  Péva oporandu:

Oguerekótapa nde ru 50.000 guarani nde liverta repyrä.

Che ndaikuaái voi mávapa che ru.

Ha nde sy

Che sy aikuaa.

Nde výro.  Oguerekónepa ha’e niko ndéve.

Hëë. Upearä ndorekoichéne, ha’e imboriahu apï ha hi’ári imemby reta.

Máva ikatu opaga nde rehe.

Mavave.  Ndaikuaái –.  Che paíno Poli he’imo’äite ha ojejoko.

Upéicha ramo nde, árupi guaräntema.

Oñemondo jey arrotýpe are omba’apo. Upéi peteï ko’ëme ojehupi kamiónpe heta mitärusu apytépe.  Oñemondo kuartel-pe,  Paraguaýpe.

MBOJA’ORE IX

Hatä oñeha’arökurihína Kalaíto Mbatovípe oguähë ramo pyéulogui Naíno, ha omombe’u oñembohasahague Paraguaýpe.  Oguähëra’e oñemu karai Soláno volíchope ha karai Soláno voi omombe’u chupe.  “Ha’e oikuaapaite mba’éichapa ha mba’érepa” – he’i Naïno –. Ajevérö ndareíri ña Rrosária oko’ëkaräi karai Soláno rokëme.

Revy’ava’erä – he’i chupe – osëma ne memby ivaihágui.  Ore ronohë chupe; ko’ágä oho kuartel-pe ikaria’y haguä; ne’ïrä voi niko ikuatia.

Ha’éangako ipypégui ndohóiva’ekue, ndovalemo’äi he’iva’ekue hese hikuái ha opoi jey chugui, ha piko ko’ágä…

Ko’ágä oï poräma ipy; oguata porä.

E’a. Mba’éiko ja’e upévape; ha upéi ave niko ha’e kuña ha’eño memby; chemongaruha, ha upeichagua ndohóiva kuartel-pe, oje’éva niko.

Nda’upéichai, oho avei, umíva katu la ohova’erä oikuaa haguä kuimba’e reko; toï kuimba’e poguýpe; pëë kuña ko pehayhu vai la mitä; pembo’e vaipa.

Upégui osë ña Rrosária oho tupaópe, oñesü, heta oñembo’e ha hasë Tupäsy Ka’akupe renondépe.

Losánto oho karai Lekéchope oterere ha ña Tani omba’emombe’u chupe.  Oikuaa Nika oñe’ëhague karai Soláno ndive, ndoikuáinte avave he’ípara’e chupe upe ñomongetakue.  Oje’e jeko avei pérupi Ulo ouhague mbohapy iñirü reheve, oñemotie’ÿ haguäicha voi, ha oúnte hague oka’u tuichave ha voive Ulógui umíva, ha upévagui opaite oikova’erä oikopa ha’ekuéra ohetü’ÿre.

Kalaíto ohechámi imitärö ára ru’äre hysýirö guyra-kuarteléro.  Ohendúmi isy he’i: “Ohóma kuarteléro, péicha ramo ni nahi’äi ko’ä che memby kuimba’e okakuaa; ndahechaséi oje’óirö kuartel-pe”. Upévare avei isy ombojeroviámi chupe.  Ndo’uséi ramo saporo, ojapónte chupe sevói chyryry térä ryguasu rupi’a chyryry. “Kuimba’éko teko asy rasaha; mba’apohápe oï uru poguýpe; kuartel-pe mburuvicha poguýpe; ha omendárö kuña vaíre katu ohasa asy ipukukuére” – he’ímiva’erä ikomáe Rroséndape ña Rrosária – “Ñande kuña ko nañanderuvichái, komáe. Upévare che ambojeroviave che memby kuimba’e.  Kuimba’éko tukumbo rupa.  Oiko ramo ñorairö tetä ambue ndive ha’ekuéra oho omano ñane retäre, ha politikokuéra oporomoñorairö ramo mba’e pota potavégui, ha’ekuérante avei; he’ë, mboriahu memby aje; poguasu ra’ýko noñorairövai mba’evére komáe”.

Ko’ä ñe’ë rehe Kalaíto nopenáimi.  Ndaha’éimi vaicha chupe mba’eve.  Ágä ae ohechakuaa ndavyroreíri hague.  Ndoikuaaporäi ñembyasýpa téräpa techaga’u pe oñandúva.  Oikotevë isýre.  Upéicharö jepe nda’ijái chupe oguapývo hi’äho, ojepy’amongeta ha oñemomandu’a hekoháre.  Hapichakuéra ijayvu, oñombojaru mante ha huvichakuéra katu ipy’aragë; pya’éke tojejapo ojejapótava; topyryrÿike ava ra’y; hatä hatä oñe’ë, osapukái, ha mbyky oporonupä haguä.

Upe pyhare ipaypeguáicha ohecha oúrö Ansélma Perálta he’i chupe: “Ágä ae oikóta ndehegui karia’y.  Che roha’aröta”.  Upéva omombe’u Naïnope ojuhúvo peteï kokue akäme ha péva opuka puku hese.  “Nera’aröta mitä ijyva ári” – he’i chupe – ha ojoasa hikuái.  Ohomive Kalaíto ha oguähë Misiónepe, Arxentínape. Ojuhupaite jey upepe iñirünguerakue ka’atýpe ha ojoguerohory, ojoguerovy’a hikuái.  “Mba’éreiko voiete reju jey lopi” – he’i chupe Aparísio Akúña, peteï gua’i ñe’ë karë vai ha’evéva opáichagua tembiapópe.

Amotuka’ë    peteï   ava   ha   omano   chehegui – he’i Kalaíto.

Cháke aña memby.  Nde aguai rejúvo.

Nahániri.  Ndachéiko.  Oñembojánteko che rehe.

He’ëpy.  Upéva oje’éva voínte.  Emombe’u katu oréve mba’éichapa rejapo.

Ijuruvy Kalaíto ha oñepyrü heta porä ombotavy chupekuéra.  Upe ramo oikuaáma, arriéro japu ndive javy’avaha ijapukuaárö.

Nika ojapohagueichaite omombe’u ha gua’u niko ha’e ojapo.  Heta ojalava rire oguenohë peteï kyse ýva para ha he’i Aparísiope; “Ndekaria’ýva ndaje mitä Akúña, kóina péva tandekaria’yve”. Ijurujaipa hese hikuái.  Peteïva osë oporandu:

Ha mba’éichaiko upéi rekañy.

Upéva ipuku – he’i Kalaíto – ko’ágä aháta akuarumi ha upéi amombe’úta peëme.

Upe jave opáy, ojejuhu ótrro hendapete, ndoikuaái mamópa, ha añarä hye rasyete. Imandu’a kuehe oje’ukahague chupe pohä oporombochiríva; tohómaneke ave ñanáme.  Opu’ä oguapy hupápe, ojahy’opykaräi, ipyahë,    oïmbátama jehe.  Hasýpe ou hapicha ohechaukáva chupe tape.  Oho oguapy hetyma jehyipa peve ha opyta ososopaite.

Aremi rire ojalea porä Kalaíto, ha iñirünguéra avei; hova pytängymi joaitéma hikuái.  Oñepyrü oje’exersita mboka ipópe.  Ohayhuete niko Kalaíto pe mboka oñeme’ëva chupe; pya’e voi oikuaapa mba’éichapa ñamopotï ha jaiporu; mante rei ohavi’ü, omosÿi asy, ombovera, ohayhúgui opa oheréi.

Peteï pyhareve ou oñemoñe’ë chupekuéra mburuvicha.  Heta oñe’ë porä.  Omombe’u mba’e apohápa ha’ekuéra; mba’eräpa oï upépe; mba’épa he’ise tetä; mba’érepa jahayhuva’erä; mba’éichapa ñadefendeva’erä, ha ipahávo he’i: “Ñane ramói ha ñande rukuéra, Lopere ha Chakore rapekuére jaguatáta.  Tekotevë ramo ñamano, ñamanóta ñane retäre.  Kóva karia’y renda.  Ipy’ajúva nda’ijái ko’ápe.  Ñane retä ipy’aguasúvapente ohenói ha péina peime peë, pende rehe ojeroviágui”.

Lo mitä opyta voi yvate.  Ndijavýi ku Marihkal Ehtigarrívia akä rehe guare górra orekóva iñakäre.  Opa iguata iñambue.  Ipelechovéva jepeve osë iguatágui.  Oipokuaávo teko pyahu Kalaíto oñepyrü ovy’a.  Ovy’ámarö oikuaaukase  isýpe.  Ndoikuaái máichamo ku ojapóta.  Ohóva ivállepe nda’ipóri.  Ajevérö niko kuatia rehe mante ojevaleva’erä ha ha’e ni ryguasu pypore ndojapokuaái.  Oho rirérö jepe ehkuélape mba’evete nombyapu’ái.  Hasyeterei chupe karaiñe’ë ha mbo’ehára ndoipotái peteïräre oñeñe’ë guaraníme; opa oporonupä upéva rehe. Iñirünguéra aipónte avei, ikuatieñe’ëmíva mbovy oï ijapytepekuéra ha rei ndojaposevéima lo mitäme la kárta, hepy rehe mante.  Upéma ramo Kalaíto oñepyrü omonda asuka, galléta ha opa hapépe ojuhúva.  Ichovimívo imondapore oikuave’ë peteïme ha ojapouka la kuatiañe’ë. 

Upe rire ipy’a piro’ymi.  Ohechakuaámane katu tuichaite mba’eha pe kuatia ñemoñe’ë. “Eguatána” – he’i ipy’apýpe –. “Opa ereséva reipyso pe kuatiáre ha rerahauka. Oguähëvo ijararäme, péva ojuru’o, oipyso, ha ndete reñe’ëröguáicha omba’emombe’u pe kuatia.  Aikuaasemínte che mba’érepa ndojejapói guaraníme pe kuatiañe’ë; oime poku ndaikatúi, ha aikuaase avei mba’éicharöpa che mba’evete nambohyrúi pe ehkuélape, aleegua’umiva’ekue niko ha ipahápe cheresaraipa jey, ha ñaikotevë nipo ra’e”.  Äva rehe imandu’ávo upe ka’aruete iñangata jey; oñandu iñe’äpýpe vy’a’ÿ ojetypeka, ha oñapymívo kuarahy ára rapópe ohendu vaicha chupe hasë ramo urutáu.

Upe pyhare opyta sentinéla ramo irreximiénto ruguávo, peteï ukalíto yvuku guýpe.  Ipukumikohína pyhare umícha jave ha heta la ñati’ü.  Huvichakuéra oñemoñe’ërö he’íva: “Pehechárö mba’e omýiva pe’alteava’erä ha ndopytái ramo pembokapúma hi’ári, ha oku’énterö ohóvo hesakuaitépema pejapi, taha’épa ra’e vaka, pombéro, térä arriéro ka’u”. Ojukapotávo angata oñepyrü opita Kalaíto. Ko’ágä omondamava’erä avei sigarríllo repyrä, omongaru haguä ivísio. Ako pyhare ohechakuaa peteï mba’e maröve ohesarenoi’ÿvami chupe: “Iñypytü kuaaitépa la pyhare, ha hesakä poräite la ára. Tuichaite ojoavy. Rehecharöreína nereimo’äi voi henyhë jeytaha tesakägui opaite kuaramimi ágä ko’ërö. Ajevérö ndareíri oje’e ára ha pyharéicha ojoavy”.

Oipy’areraha avei chupe pe kirïrïmbaguasu oikóva pyharekue.  Opa mymbamimi oïva okepa, yvypóra oïháicha okepa, ha’eñoite vaicha chupe oï opáyva ko yvy apére umícha jave. Upévare oñeñandu voi múndo sentinéla ramo. Jasy ha mbyjakuéra omañajoa vaicha hese kirïrïhaitépe. Kalaíto ojeporeka iñe’ä ruguáre, ojepy’amongeta, oñondiveröguáicha oñomongeta pe yvypóra ipypegua ndive.  Oime mba’e oñandúva mitäicha ha oï oñandúva kakuaáicha. Iköi vaicha hekove ha na’iköiri ave. Oime mba’e ndovaváiva, na’iñambuéiva.  Imandu’a ohendu ramo guarémi isy he’i: “Chetuichárö Kalaitorägui aimo’äva’ekue che memby moköita.  Tuichaitereiva’ekuéko”.  Oiméne che moköirängue mba’e añete; moköiháicha meme añandu opa añandúva.  Iporäva, chéve na’iporämbái ha ivaíva nda’ivaipái.  Ahayhúva ndahayhupái.  Aroviáva ndaroviapái.  Moköi che py’a ha moköi che réra.  Po’a ha po’a’ÿ; vy’a ha vy’a’ÿ ojopyru  che rekovépe. Ahahápe ñemo’ä ku ndahapáiva ha ajuhágui ndajupáiva. Péina ramoite aime’aínakuri Misiónepe lo mitä ndive.  Heta gua’u aha ambotavy chupekuéra.  Ha’e chupekuéra che ajukahague Ulópe.  Ajéiko iñambue ko’ä mba’e.

Upe javete ohecha peteï mbyja huguáiva mombyry ova ramo ha okañýmane katu; ombopy’andýi chupe, ogueru ipytu ha ojevy ojehe.  Ohendu osapukái ñepyrürö gallokuéra ha jámane katu ohendu ipyambu oúvo hekoviarä pytüguýre.  Sapy’areírö guarä ombosako’i imboka ha ojesareko.  Mombyry… ohendu chavurro ijahy’opu, omombe’u ñaguähëha pyhare imbytetépe.

Peteï ro’yho rire ou hekoviaräkuéra rreklúta ha Kalaíto iñantíguoma ramo oñemondo huvicha rógape omba’apóvo.  Hogapeguáicha oiko upépe moköi iñirü ndive.  Karia’y ndekaraiguasúvaje huvicha. 

MBOJA’ORE X

Ña Tani oiko ipy’atarova, ojepy’apy.

Araháta ko mitä médikope – he’i iménape – nahesäivéi, okeparei.

Eraha – omoneï karai Lekécho.  Ha’e noñe’ëpukúiva voi.  Omba’emombe’útarö ojeliapa, mante rei hesarái ñe’ëgui, oimeraëva mba’e réragui; ohoite ndaje chugui upéicha jave, ajevérö omopopy’ÿiete “ma’ërä”.  Sapy’ánte jeko ojoajupaite “ma’ërä” ha ha’e jey mante oikuaa la he’iséva.  Peteï jey ndaje ohecha peteï guasu pytä’i hoy’uhína ypaguépe; oitýre hese imboka ndaje he’i: “Néina seño sä ma’ërä tajuka ko ma’ërä ha upéicharö ima’ëräkue ne ma’ërärä ha ima’ëräkue che ma’ërärä”. Upéi ae ombokapu ha ojapi ijapysa rapoitépe.  Niko ndaje he’iséra’e: “Néina seño sä Minge tajuka ko guasu ha upéicharö ipirekue nde py ruparä ha ho’okue che rembi’urä”.  Upéima ha’e omombe’u ha upeichaite ndaje ojapo nombotavyséigui sä Mingépe, pórke upévara’e la trráto.

Oraha ña Tani Ansélma-pe.  Omañáre voi ity rehe ndaje pohanohára oñakämbovava, ombokuchu kuchu ha he’i:

Ajavýrö, che nambi ndaha’éi che mba’e.  Nde, ne mitäkuña, nekangy, ajépa.

Hëë…

Rekeparei, ajépa.

Aréma anga ko upéicha oiko, ha chepy’apy – he’i isy.

Ndareíri, tuicha hasy.

Che Dio…, añete piko…

Hëë, siéte jasy jere pukukue omyangekóita chupe imba’asy ha upéi unáño ryvy ryvy okambúta hetére.

Ha piko okuera jeýtante che aikuaase.

Reporanduarä piko.  Hendaitépe jey opytáta.

Ta’upéicha uvei.  Tupäsy Ka’akupépe ame’ëta imembyrä okuera jey ramo.  Mba’e pohäpa ho’úta térä ojapóta.

Nuéve mése rapo pire ombojýta hyepýpe.

E’a… che Dio… anichéne… ko mitä…

Araka’e oguejy ndéve ne mba’asy ipaha, ne mitä kuña.

Nachemandu’ái.

Eñemomandu’a katu.

Aremíma.

Mbovy jasy ojapohína.

Moköi, mbohapy rupi, péro… chéve péichante voi oguejýva.

Ndaroviaichéne ahecha’ÿre, ko che memby señoraite, aipo saraki piko ha’e oikuaáva.

Reroviase ramo ña Tani reroviáta; ahánirö katu reha’arömíta rehecha haguä.

Añete piko Chéma. Emombe’u poräke chéve.

Che niko ndaikuaái mba’eve upe pejévagui mama.  Mba’e piko reipota amombe’u ndéve.

Ha máva ndejavyky.  Upéva remombe’úta chéve ikatu haguä jaheka mba’éichapa ñasëta ko kásogui.  Aipóna niko ndepuru’a.  Máva ne memby ru.

Mavave.  Che ndaikói gueteri kuimba’e ndive.  Nde katu reikuaa porä.  Nemba’ereroviaitépa.

Ña Tani: eraha ne memby eñomongeta hendive nde rógape.  Peikotevëmi ramo che rehe, peche’atöinte.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Karai Xue ipireju’i iko’ëvo, tapiaguáicha.  Karai tuja ndejoháva niko.  Ndaikatúi voi niko oñe’ë porämi ne ndive.  Omborove mborovirégui. Mante rei ojahy’opykaräi ha oguero’ayvu aipo léi pyahu nde po jokóva.  Ndejuruka ñe’ëkuaápe.  Nderova’api nde rekokuépe, ha amoite iñapÿime omotïsëmi ndéve tape ndereraháva ne rembipotápe, ha upépe nemoñuhä. Katueténgo ha’e oguenohëva’erä changui.

Lekécho Perálta iñakä rehegua ipópe oñembopo’i henondépe, omba’ejerure.  Oñeko’öi.  Oime jeko oñemoma’ëräva hese oikóvo ha tajýra Ansélma rehe avei, umi mitä rusu apytépe.  Oipota ojeheka ojejuhu peve la mitä ru.  Nomyatyröi ramo karia’ýicha ima’ëräkue jeko, ha’e oikuaaukáta chupe itúva. “Nda’ipóri oñembohoryva’erä Perálta-kuéra rehe”, he’i voi.

Karai Xue ojuhu javérö ijaiguevéva ichugui okuera pya’éva voi.

Máva vaichápa ndéve hína.  Tekotevë remyesakämive, che niko ndaikatúi amyangekói opa ohasávape la upéva adehkuvripotávo.

Ha… ndaikuaái; upévare ha’e ndéve, aikuaa porä ramo ndajumo’äi voi ne rendápe; cheténte aitýta tapépe, ÿrö, tape yképe.  Oï heta mitä rusu ohóvajepi ógape ohuga ma’ërä; oñombojaru ha oaperita.  Umívata mante.  Mombyrygua ndaikatúi, ajépa, téräpa mba’e nde ere.

Oï porä.  Jarupaitéta umíva ñahakä’i’o. Ñambodeklarapáta.

Péva iporä. Ñamopeteï ramo, ne mba’éma ku che rymba jégua sáina memby, kavaju poräko hína itúva, iñakuä mante va’erä.

Opotíma el vájo – he’íva ku Peru’i.

Che ko aipotánte remoha’eño chéve la arriéro ha reheja che pópe tambojeroky kampaménto.

Oñehenoiuka Naïno raëvete.  Karai Xue oikuaauka chupe: “Ápe ojejapo sumário ojekuaapotávo mávapa karai Lekécho rajýpe ombopuru’a.  Ajevérö remombe’úta reikuaáva, rehechava’ekue térä rehenduva’ekue; ndereikuaáirö mba’eve ha oime remalisianungáva erekuaánte avei.  Añeteguánteke ere.  Ndejapu ramo nde jey mante nderesa’yjuva’erä.  Ko’agäite ramo nde revalehína a la xuhtísia hesa ha ijuru ramo”.

Naïno osë he’i: “Che nahendúvai ava rehe pa ijaguara pe mitä kuña.  Péro ha’emítava ndéve: nda’ipóri ha’éicha oñembotavykuaáva.  Tuicha ijapeguypegua.  Oje’e voi avei imba’ekuaaha ha oime hakate’ÿva hese.  Ore rokyhyjepa voi chugui.  Kuimba’e oñembopysyrýva chupe osë vai katuete. Péina ramoiténte Ulo Miránda ojejuka ha Kalaíto Rroméro oñemonambi”.

Ha máva aipo oñemyakate’ÿva hese.

Karai Pyhare.

E… Mba’éicha upéva.

Ha Pombéro oñemyakate’ÿ hese.  Hóga ombojere pyhare ha ára.  Oturuñe’ë oikóvo.

Nde ndejapu kuaave opa ohasávagui.  Tereho emenda pe mitä kuña rehe ha eampara nde ra’y.  Ojekuaapámako la nde pichiguy. Che romomarandu arriéro pórtepe; cháke Peraltakuéra ha’énte ndéve; umíva karia’y jopy.

Ha’etéma.  Chevyroiténe.  Che ndaha’éi alonsíto amongakuaa haguä chopï ra’y.  Nda’ipóri upéva  he’i  ivolicho’íva.

Oñehakä’i’o avei Vito, ha osërente oike Táno.  Vito he’i: “Karai Lekécho rógape ndaikatúi ñaguahë ñane año pyharekue.  Omano haguäicha iselóso Chopombe.  Ako kuehe peteï makä’ihágui apu’ä asë akuaru óga kupévo, ha chera’ä peteï naránxa tujukuépe.  Sapy’ánte oñapytïmba ne renda ruguái térä opoi chugui ohorei ñúre.  Upévare ko’ágä ndojehugavéi upépe, lo mitä ovapa karai Chíko-Pukúpe”.

Ha upevére nde reñemboki tajýrare, ajépa.

He’ëpy.  Chejuka haguä ikyvy térä chererahauka ka’iräime itúva tuja.  Nde piko reimo’ä karai Xue pe so’o kangue péva péicha péichante jaharéi.  Ijára pochy ko hína.

Táno he’i: “Che nama’ëiva voi pe mitä kuña péva rehe.  Akyhyje chugui.  Isy ijuruguasu, itúva itavynunga, ikyvy itie’ÿ, ha’e oñembotavy kuaa múndope, ha Pombéro iselóso hese”.

Moköivépe he’i karai Xue toho tojepy’amongeta porä ha tomenda, ha’épype hína mitä ru.

Oñehenóima avei Peru’i oñehakä’i’o.  Ha’éko tapiaite oikóva mitä rusu apyte rupi ityaröma ramo jepe ha oñemalisiamimi gueteri avei. Oikova’erä omoñe’ë mitä kuña ohasáva, oserenatea, ombarakapu ha opurahéi; oipyaha ñe’ëpoty ha oporombo’e kuña mongetáre.  Karia’y ijoheipyre niko Peru’i Kintána hesäi jave. Opichoropiguy peve javy’aiterei hendive; aníntena osavaypo jepe, nda’ipóri ha’éicha ijoháva, nda’ilájai, argel oïva ombyatypa ijehe ha ikamisamondoro voi ave.

Ava karape rendyva vokä, ipire sakämi poräko, hopepi ruru ha iñakä rague hakuami guajakícha.  Ha’éicha iñakäporäva nda’ipóri upe jerére.  Pa’i Medína ndohayhuporäimi chupe aipo heko vaíre; upéinte ogueropurahéi Tupäsýme avave ojapove’ÿ haguäicha ha Pa’i ipy’aguapy.  Aipo el Sánto Pápape jeko orahaukáta hembiapokue.  Upe guive Peru’i ndoikovéi toryjárö.  Ha’e voi oñeñangarekove, ndoka’uvaivéi, opichoro mbarete poränte.

Mba’épa ikatu ere chéve – he’i karai Xue Peru’ípe.

Ko asúnto kóva niko karai Xue iñapovö, iñakäjagua ha ikatu voi itukäñorairö ave tenondevévo.  Amombe’u ramo añetegua, che ári guarä jeýnte he’i vaka imembýrö tóro.  Upépe ko oï hína la oïva.  Chéve ramo guarä oï moköi Pombéro.  Pombéro ka’aguy ha Pombéro óga; moköivévante imbarete ha nera’ä pytüguy guive.  Ikatu remyesakä, ágä katu nde jey mante reikuaava’erä upéicharö.

Karai Xue opyta ijurujái.

Ou avei ña Tani ha oporandu chupe karai Xue: – Ndépa rehendúva karaipyhare oikórö nde róga jerére.

Ahendúva.

Reikuaápa mávapa oñemboki ne membýre.

Ndaikuaái anga niko che.  Sy niko mba’eve voi ndoikuaáiva.  Mba’e rapykuerépe katu oisu’u ha ogueraha ivaikueve.

Máva mávapa kuimba’e nde rogaitépe oikóva.

Nika oho guive, oïhína che ména ha mitä moköi.

Ajuhu aguïete aikóvo ne memby memby ru.

Añete piko.  Hi’änte niko pe mitämi oñe’ampara anga.

Oñehenói rire moköi mitäkuña, Ansélma reko irüve ha ijavegua, oñehenói avei Lekécho. Oñemombe’u chupe mba’éichapa oho ñehakä’i’o rehegua tembiapo; ko’ágä, ombyapu’ávoma karai Xue oikuaauka chupe: – Oï peteï arriéro pytüguy ikatuetéva ha’ehína; ikatu avei ambuéva. Amyesakänguévoma kóva; ha’eháicha ndéve moköintema opyta heta apytégui, ha aikuaáta.  Tou katu ku jaikuaáva, cháke imbo’evaipyre ndaipotavéima.  Kuatia hesegua kena tou avei, ha te’i hepy porä ajoguahague ndehegui.

Ikatu piko eremi chéve máva mávapa umi opytavahína ne ma’ëräpe.

Ndaikatúi.  Amoha’eño rire ha’éta ndéve: napépe.  Hendývare nde repagáta, ajépa.

Upeichaite.  La jeje rei niko ndovaléi.

Ha guéno, ha néi; haguéva niko na’inéi – he’i karai Xue ha ombojoapy– tereho katu eruka chéve pe potrríllo.  Ndepy’aguapy haguä ha’éta ndéve rehokuetévo: ndaha’éi ramo peteï Pombéro saite ha’ehína peteï Pombéro mánso, ha opëva rehe opëta.

Oïma; japyta upéicha; ko ka’aru oïtama nde rógape ne ma’ërärä.  Emongaru porä ken ta’iñakuä ndéve.

“Nde ruguy nembotavy nde tuja rovatavy  –  he’i ipy’apýpe karai Xue – Cherehe nerembohasái la nde kalaguíchi, ha chéve chembotavysérö nde jey mante nderesa’yjuva’erä”.  Ohenói ikuatia haiha ha he’i chupe:

Sekretário: eju eguapy, eru nde kuatia ha ehai, adiytáta ndéve peteï senténsia. Néi ehai jahecha:

Mbatovi, 20 de enéro… guéno, emoïmba.

 Senténsia definitíva Nº 1

J A H E CH Á P Y P E:

“Ako kuehe oñembojahague ko Xuhgádope karai Lekécho Peralta, mbatovigua, omombe’u tajýra mitäite Ansélma Perálta ipuru’aha ojekuaa’ÿre aváguipa ha ojerure tojeheka upe mitä ru, ha

Ñ A M A Ñ Á R A M O:

Ouhague omba’emombe’u kóva ko sumáriope karaikuéra: Naïno Gonsále, Vito Veníte, Táno Kiñóne, ha Peru’i Kintána, paraguái, omenda’ÿva meme, okakuaapapyre, ñemitÿhára, Perálta-kuéra kuaaha, ha mbatovigua memete.

Ouhague omba’emombe’u avei ña Tani, karai Lekécho Perálta rembireko.

Peteïcha ojojaha ko’äva remimombe’u ha oïhaguéicha he’i Ansélma Perálta rehe hakate’ÿhaguékuri oikóvo aipo tekove pytüguy ojeheróva “Pombéro” ha avei “Karaipyhare”.

Ha ndaikatúipype ñamboyke ñande léi ñe’ë he’íva: “Mayma Xue ke animo’ä osëtei ikuatiápe oñemboguapyva’ekuégui ojapokuévo xuhtísia”.

Ajevérö, ha ko’ä mba’e rehe oma’ëhápe, ko Xuhgádo

O R R E S O L V E:

1º Toñemonambi ha toñemoinge ka’iräime aipo Karai-pyhare ojeheróva “Pombéro”.

2º Toñemombe’uka péva karai Komíme, hembiaporä.

MBOJA’ORE XI

Ijatypáma lo mitä karai Poli rogaguýpe.  Apyka puku ojere óga pepo guýre, ha upépe oguapyjoa ojoysýire, iñakä rehegua kuéra oja oja ojuehe, py nandi memerai, ipycharajoa takuára rapóicha.  Ikasö retymakuéra yvatevate ojehupi, nda’ipóri ysapy ñarö oñatöiva’erä kasö retyma juru.  Mbovymi oï isapatúva.  Jahecha oisu’úva ha opitáva ha oï oka’ayjopýva.

Karai Poli ipórte tujaitépe oporoguerohory; oiko ombojaru mitä rusúpe, ha oporomboguapy.  Tuja piru akätï ijoha’ÿva niko karai Poli.  Noñeme’ëi tujápe ika’aru poräma ramo jepe.  Aipo pire vai ha’e ndoikuaáiva ha ndojuhúiva voi omomba’eguasuetereíva. Mamovéguio nderejopyvaíri chupe.  Ijaveguakuéra jeko oherómi chupe “Aguara’i”; ko’ágä peve voi aguara rehe imandu’áva hovake oligava’erä katuete, peteï teju ruguái taha’épa ra’e Pa’i.  Ndaha’éi voi aveko pire pererï karai Poli. Péina hína ko atyrä rehe oñeñe’ë ramo guare chupe; mba’éichapa ha mamópa ikatúne mbatoviguakuéra oñembyaty, mburuvichakuéra oikó rupi he’i: “Aníke, aniangáke rohendu oikóro aty mba’evéichagua”, ha’e osë he’i: 

E…a; jajapo katu; mba’étepa; che rógape jajapo. Ñane retäme ñaime; avágui jakyhyjéta. Oje’e avei chupe: Jajerureva’erä karai komíme permíso, ani ágä oiko ñe’ë.

Upérö karai Poli ombojere jere petÿ akytä ijurúpe, omohenda ijuru yképe, kakuaa ondyvu ha he’i: -“Akuche.  Ñemo’ä mitä mba’e.  Kuimba’e okakuaapa pyréko che ra’y ndahuvichái.  Umi pérupi oikóva ñande ruvichagua’úrö ta’angarei.  Anína peë voi peiko pembopepo”.

Mbytépe karai Mécho-Tapiti ojehecha inambi sakä guasu, hesa rovy rory asy.  Lekaja pyatä ipyapýva avei péva.  Arriéro kyhyjeha mba’apohápe.  Heta novíllo sagua’águi ojapo guéi porä ha heta tekove pituvágui onohë karia’yete.  Heta avágui ojapo karai ha nda’ipóriva hesa ohupíva hese.  Hendaitépe ndeja’o térä nenupäma voi reikuaa haguä.  Karai iñe’ë peteïva, ha mba’apohápe katu ipojava.  Repyryrÿiva’era ijykére; nembeguérö opyrüta voi ne akäre.  Karréro ruvicha Paranáme ha arriéro ruvicha arriéro apytépe.

Oï avei Losánto Agilar ha Peru’i Kintána.  Mba’ehápo avei oumi karai Lekécho Peralta, ko ymaite nosëvéiva. Herakuä guive mbatovíre ojagarraukaseha Pombéro ojepichava’ekue.

Omoñepyrü Losánto.  Omombe’u mba’eräpa oñembyaty hikuái.  Oñemoñe’ë. Umi Nikápe he’iva’ekue he’ipa jey ha ko’ágä ombojoapy:

Ñande chokokue yvy’ÿ rehe ndajavaléi mba’eve.  Yvy ñotÿha nda’ijyvýi ramo ndaha’evéima yvy ñotÿhára.  Nañandejaveietéko lo mitä ko Mbatovípe, tekotevë jahecha mba’épa jajapokuaa.  Ko yvy ñande ñaikotevë ñamomemby haguä ko’ëreíre kure guäiguïcha, térä umi hymba vaka hetáva omoñemoñaháicha vaka, ha isyrä ndajarekóirö mba’éicha ñamoñemoñáta.  Oime avei ambue mba’e.  Ñande niko ñande resa ikua guive ñañemitÿ ha ipahápe upéva añoite jajapokuaa, ha piko mba’e jajapóta ndaikatúi ramo ñañemitÿ.  Heta niko oï oreko reipáva yvy, ndoiporúiva, nomomba’apóiva; hepyrä orekógui rei ojoguapáva.  Umíva umi yvy ku vaka oñamachorrávaicha ndovaléi ijárape, ni tórope, ni avavépe. Umíva oñeme’ërö ñandéve nañandeve’añoi ñanemongarúta, hetápype oï ñati’ü ha karachä, jatevu’i ha mbutu ñande rehe okambúva; ñande ry’ái ha ñande ruguy oisyrykúva; ñandekyra ramo ikyrátava avei, jepémo ha’enteségui ndoipotái ñande rete kyrÿimi; tove katu tañanderekojopy ñanderesasëmba peve, ha ku guapo’y ombo’ypiháicha yvyra poräme tañande’ypi hakamby pa’üme heta ñamokambu rire.       

Upéicha niko añete – he’i Peru’i – opirakambúva niko peichante voi la heko, ndahuguýi voínte hovápe, ajevérö umi mba’e ndohechakuaamo’äi  asy ñandéve.

Ore rohóta ramo guare Chákope – he’i osëvo karai Mécho – oje’e va’ekue oréve: “Pende yvy rehe pehóta peñorairö. Penemba’e teére; pende jetypekaha rehe, oipe’aséva pendehegui umi voli”.  Ha péina ágä peve ndajuhúiva gueteri aipo yvy chemba’e teéva, jepérö kuri cheperepa ajerévo.  Ha na’ápe avei karai Poli, Vílla Mónte peve oguähëva’ekue itïre saguajúicha, chéichante avei ko’ëröite omanóta ohecha’ÿre aipo imba’e tee; ni michimi pe yvy odefende va’ekue.

Upéva nderehechái. Tuicha rejekivoka – osapukái osëvo chupe karai Poli.  – Namanomo’äi gueteri karai Mécho.  Ha upéi ave, volígui jaipe’a jey rirérö, mba’égui ndajaipe’amo’äi tapicha paraguáigui ñande rekoha oikotevë ramo. Ñande niko ndajajapopái va’ekue voínte ñane rembiapo, karai Mécho.  Pe Chákogui jajerévoma voi ñame’ëuka joaite va’erämo’ä ñandejupe pe yvy ñadefendeva’ekue pehëmimi, ani haguä ñande rekove apÿime jaiko ñatupämba’e jerure.  Oïva’ekue upérö tapicha ohechapukúva, he’iva’ekue péva péichava’eräha, ha “León Karë” omanda puku rirérö jeko ojejapomo’ä.  Péina hína ko Mbatovi ñu, oipe’ajepe ome’ë haguä yjyvy’ÿvape, ta’yrakuéra ijykére ojepytasova’ekuépe.  Opa umívare oñepu’ä hese, ojeity, ha opyta rei la dekréto oguenoheva’ekue.  Peteï karai arandu chéve he’iva’ekue upéva noñe’anulaihague, ha sapy’ánte ikatuva’eräha ñambovale.  Upéva che aipota javicheauka Paraguaýpe.

Aipóva niko mba’e neporäva – he’i Losánto, – javichea kuaaite niko, mávapa oñanima ohóvo, ja’aviami ha toho.

Máva anga piko águi ohóta ojapo umíva; umivaräko ndekapilleromiva’erä ha ápe ñande sahü memete – he’i Vito.

Avavete niko nañaiméi umicharäicha; “che añembyasy rei jey”, he’i ndaje aipo kolo’o hesarovýva – ombojoapy Peru’i.

Che ko sahüete jepe avei, péro nda’iporietérö la ohova’erä, aháne atantea – he’i Losánto; – umi ka’aguy ijapyra’ÿva ruguáre nakañyiva’ekue ha piko xenteita apytépe aháta akañy.

Upéva niko “nderehénte oï” oje’e ikura’ÿivape – omohenda jeýma Peru’i.  – Rehóta ramo ore rojehaso’ojoaitéta oï meve nde aviorä, ágä che ha’emítante ndéve: ndererekoietérö nesämbyhymiva’erä reho reíta.

Ajuhuaräko – he’i Losánto, –oime voi peteï karai ouva’ekue yma ógape hembireko reheve; heta oñekuave’ëva’ekue chéve.  Paraguayetépe oï hína ha cherayhu.  Heta ha’ukava’ekue chupe eíra ka’aguy ha guasu ro’o.  Romenda ramo upérö, ha upevére rome’ë chupekuéra ore rupa, ha ore roke yvýpe Meláña ndive.  Upéva ndohecharamombái.  Heta ovy’a ore ndive ha ropyta ojokapeluete.

Upéicharö katu nda’evéima mba’eve – he’i Peru’i.

Ñamondo katu – omoneï karai Mécho.

Upégui mbohapy ko’ëme otutúma tapére Losánto Agilar ivariju para’i ijati’ýre; isombréro pepo guasu, ikamisa hovy anambusu; hambeypy guive ipy’ajuru peve ojeku’akua ha ipañuélo morotï porä ijajúri.  Ogueru heta kesu porä ha eíra ka’aguy ogueromandu’áva aipo ikapelu rembirekóre.  Kuñakarai nderorýva jeko.

Ojupíre tren-pe oñemboja peteï karia’y opaichagua rei mba’erepy reheve; ojopy hese, tojoguáke.  Losánto opukánte ha upéi ipohyivémarö he’i chupe  ágä ajukuévo ñañemúta –.  Upéi omoha’eño ha oike chupe ñe’ëmbeguépe.  Ohechauka chupe aipo pohä porä kuña ndive ñanembokatupyryetereíva.  – Kóva – he’i chupe –remondykymínte ýpe ha re’u reñenomguévo, rejere jerérö guarä toïke kuña che irü.  Ipahápe omyakäraku Losántope ha ojogua ñemi upe pohä guasuete.

Oguähë Paraguaýpe upe arete ka’aru, ha oguejypamíre oñemboja hendápe peteï soldádo po’imi ikasö mbarakáva.

Nde pa ndaha’éi sapy’arei karai Losánto Agilar – he’i chupe.

Ha’ete katu chamígo.  E… Mba’éichaiko mitä Kalaíto.  Ha’etépe jajotopa.

Ajépa nde.  Che ko ajújepi amaña ko’a rupi, sapy’ánte ko ajuhu ñande valleygua, aikuaa ipyahumíva ha avy’a.

Rejapo porä chamígo, che heta mba’e areko amombe’uva’erä ndéve.  Ko’ágä aipota chererahami peteï che amígo rógape, ha’éta ndéve moöitépa.

Oho oraha chupe Kalaíto, oheja upépe ha he’i chupe: – Ko’ërö apiäta ha aju ñañomongeta porä –.  Ovy’a oúvo mitä Kalaíto, ipy’akyrÿi kuña porä ohavi’üröguáicha chupe.  Mba’éguitepa anichéne, ko Losánto Agilar-gui ikaria’yvéva ne’ïräva gueteri ojuhu hapicha apytépe.  Imitä’i guive oñeha’äva osë haguä ha’éicha.  Ipypore ári hi’äva chupe oguata, tove ha’éicha ta’ikaria’y.  Upévare opa iguata oha’äva. Kalaíto na’imandu’avéintema yma imitärö oporandu ramo guare ipaínope mávapa itúva, ha’e oikuaaseha, ha karai Poli ombohovái: – Maerärei piko reikuaase.  Oime ramo tekove aruru reguerotï haguä rei.  Nde ko rehekántemava’erä kakuaa apytépe kuimba’e nde rehayhúva, ikaria’y reko poräva, ha reha’ä upéva reko.  Upéicha ojapo mitä itúva jekuaa’ÿva ha upéicha rupi umíva osë poräve. Ha’ekueraite ojapo rupi haperä.

Upete guive Kalaíto ojesarekova’ekue hapicha kuimba’e kuéra rehe ha oñeñandu’ÿre olexi Losántope.

Upe ambue ko’ëme ou hendápe; osë hikuái oho oiko rei pe Paraguaÿ ryepýre.  Omombe’upaite chupe Losánto opa oikuaamíva. Mba’épa oje’e Ulo manonguére.  Mba’épa he’i karai Soláno.  He’i avei chupe – Amalisia Soláno omondoro hína ñane ndive, upéva Nika ouha’ára mante jaikuaáta; ko’ágä ñaikotevë peteï avogádo rehe ha karai Poli chembou hekávo.

Ndereipotái piko rogueraha peteï che ruvicha rovaja rendápe, karia’y pyahu ijarrieropaitéva; ñañomongeta poräitemi hendive ha ikatupyrýjeko.  Upéva angujáicha ohekáta ñandéve aipo kuatia, ha oimérö añete, oimeraëva yvyguýgui onohëta omboveve ha ombovaleuka.

Nde reikuaárö voi chupe iporävéntema, jaha katu hendápe.

Oho hikuái upe karia’y rendápe, heta oñomongeta, omombe’upa porä chupe Losánto Mbatovi situ, oheja ipópe ha ojevy.  Ojerovia ohóvo hese Losánto.  “Avami peteï, ñandeichaguaite, nereimo’äi voi kakuaa iñaranduha.  Oñe’ë vai vai porä guaraníme; ku opa’ä vaiete jave ohesa’omimi karai ñe’ë péro opaichavévo iñe’ë ryapúre japilla mba’épa he’ihína”, omombe’u Losánto Mbatovípema, ha ombojoapy: “Oime opyta ojeporekávo ñande kuatiáre”.  

MBOJA’ORE XII

Oguahë oúvo ñúguio Nika.  Omboi henda, peteï sáino porä; hyjúi ojekuaa ty’ái kavaju apére.  Nika tuicha irambeo guasu pirégui.  Ijy’uhéi ha ivare’a.  Tuicha hoy’u peteï vaka ratïnguépe ha ojere he’i machúpe: – Aha’arömíta asaporo haguä.

Ika’apáma mitä Nika kumanda yrei ha joparágui.  Noimo’äi voi mba’eichaite pevépa hymba hetáva hakate’ÿ so’óre.  Vaka opëva ojeityhápe térä karuguápe opa’äva ha omano, oï ramo añoite, oje’u so’o hi’uru rymba retäme.  Péicha ku ikueraipaitéma ramo hikuái jeko ha’ekuéra voi sapy’ánte omopë umi novíllo saite.  Ojura poräitemíjeko Nika Perálta.  Upérö jeko he’i oikóvo ijupe: “Hetáma ko Ulo ka’u chembopaga rasy.  Aharängue uvei ka’iräime raka’e; upépe ahasa asy ramo jepe aikuaátakuri araka’épa asëta, ko’ápe ni upéva, nda’ipóri jajapova’erä, he’önguetére amba’apo”.

Hapichakuéra upépe omba’apóva ha’eichagua kausaro huído meme.  Uru guasu jeko oï porä Paraguaýpe; karai poguasu, mbaretécho peteï.  Iñehtánsiape nda’ipóri oikéva ha’eaerei, ha osë jey haguä oikéva tekotevëma isánto porä.  Moköi áño pukukue ombojoreáma Nikápe, oguapýma hese.  Ikatupyrýjeraka’e  ou ramóme, péro ojoavy guive hi’uru ra’y ndive omba’apo’i.  Vyroreietére ndaje ijaguarembo raka’e Nika. Eiporavópy che uru’i peteï torora’y kyra jaipiro ndejejúre – he’i niko ndaje hi’uru ra’ýpe upe oguähëha ára ka’arúpe.

Mba’eichaguáiko nde, ne indivíduo nde atrrevidoitéva – jeko ombohovái, ha ombojoapývo oporandugua’u ikapatápe– Araka’e guive piko omanda ápe kóva, pene patrón piko –.  Oñandúmarö oja’yvere Nika osë ohejarei chupe.  Upéi he’i chupe hapicha – Ápe ko jaikokuaava’erä; ijopyetereíko hikuái; imba’erecharamoiterei; ryguasu rupi’a nahi’äi ho’u nomomboséigui ipirekue; ha péicha, oimeraëva vyrésare ipochy.  Peteï karia’y ka’asapayguáma péicha va’ekue ha omopo’ë rasy chupe hikuái.  Pe karai tuja voi upérö ou ha osë he’i chupe la ka’asapéño: “Ja’úpy che uru la so’omi, orembyajúmako la saporo, hetaitereíma ropika”.  Ojopy vai nunga vaicha lekajápe péro ojehekýi porä chugui: “Peë ko che ra’y ndapeikuaáinte pe kumanda orekóva.  Pévagui alimentove ko nda’ipóri.  Orekopaite la vitamína “desde la “A” hasta la “Z”, ha hi’ári oreko “fósforo”, pe ñane apytu’ü  omombaretéva”  he’i chupe.  Arriéro kapilléro avei mitä ka’asapa ha osë ombohovái: “La upéva upéicha ramo che patron, ore ko’ápe oiméne ore’aranduvéma ndehegui. Ajevéro kena ani rejekyty ore rehe pórke oiméne ore rendypa potaitéma roikóvo”. Ore ropuka ha lekaja hova sysýi sysýi oho oike ikotýpe.  Oho jeýta ramo guare ojerure upe karia’ýre ogueraha haguä chupe pyéulope, mbohapy ore irü ndive.  Amo oho ipopa’ä hese tahachi, ko araka’e  ni oma’ë’ÿva lo mitäre oho javérö lekaja ndive.  Ha’e katu ndaje osë he’i: “Mba’éiko ja’éta.  Aipóna niko oï kaytúra nde rehe”; ha ontrrega.  Upéi ojere he’i la otrrokuérape: “Pya’éke tapeho jey, cháke oï hína árupi ojaguáva ñande rehe, ha peikokuaáke”.  Ka’aru jerérö hína oguähë jey ko’ápe lo mitä orambosa’ÿre.

Upe pyhare Kalaíto ohecha iképe opurahéi ramo jerokyhápe.  Mante rei ojejerure chupe “Maripósa parami” ha “La kautíva”.  Ipahápe ipochy hapichakuéra ndive, ohekýi chupekuéra kyse ha he’i: “Apuraheipáma umíva ha ndapuraheivéima, peikuaápa.  Amo hapópe opa ohasáva chéve cheporu.  Tapehóna peë pepurahéi hovetäme la pene Ansélma-pe, anive chéve chemoinge”; ojetyvyro chupekuéra.  Oñemboja hendápe Nika, ohekýi ikyse  ha oikytïmbaite imbarakasä. “Aníke Peraltakuéra rehe reñembohorysétei”,  he’i chupe.  Kakuaa ndaje opuka Kili Epíndula, oipete pete Kalaítope ha oñe’ë chupe ijapysápe: “Péva oikuaáma ndepichiguy. Rehecha piko mba’éichapa nderete’uhéi.  Aníke rehechagi nde výro. Rombo’e haguéicha kuña mongetáre rombo’e jeýta arriéro jejukáre, anítei péva nepogana”.

Upérö opáy ojejuhu iro’y otararapotaite; nipo ra’e lo mitä otapitipiro hese.

“¡ Ema’ëmína nde. Ko Kili…! – he’i ijupe -.  Mba’éanga poku oiko chugui ha tyke’ýra Anatágui raka’e, (  ). Nambre.   Oimearä hekópe hikuái.  Umíva karia’y pyapy. Opaichavévonte, asëvo ko’águi tekotevë aha aipojopymi chupekuéra”.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Ko’ëtïsoro ramo hína opu’äma Anata ojatapy ha ohenói Kilípe:

Epu’ä jakay’u, hi’ä  jaha voimi ñamopotï pe tape, cháke ourekoitehína pe ava oha’ä ñandéve ñande yvyra.

Okay’uhápe oñemomandu’a hikuái hembiapokuére:

- Heta katu jaity ipahápe

- Hëë. Oguähëmbaitémante yvyra hokyha tiémpo.

-Pero águi jahasa kuaa mboypýri ñaikytï ka’a umi kurepípe ha upéi jaju jey.

-Ótrro áño guarä jarekómava’erä la pláta, opaichagua Xue jajogua kuaa haguäicha. 

- Máichatamo. Hiä ñaguähë jey ñande vállepe”.

Anata oikutu rrevíro ha Kili ohäimbe’e imachéte.  Orambosa ha oje’ói; hendivekuéra “Kapata”, jagua pitïtï ikatupyrýva ka’aguýpe.  Pyhareve’asaje porä oñemboja oúvo yvyra ra’äha mburika ári, kakuaa imboka ha ikyse.  Herakuäva voi aipo ha’e oha’äseháichante oha’ävaha.  Isantoroitemíjeko pe arriéro puku rova kavaju vai.  Ogueru ondive peteï karia’y po’imi ijajuvo’ïva, ha’etéva guasuvira.  Oñepyrüvo oha’ä, oja’o vaipaitéma voi upe hembijokuáipe, okorói.  Oha’ä opukúvo, oiku’alia, ohai ikuatiápe ha ohasa.

Mbovýpa osë kóva – oporandu Anata.

Jahecháta upéi, ñaha’ä katu, cháke asajéma, che aha jeyarä – ombohovái.

Ndepy’aragëröna ehejánte – he’íma voi Anata.

Peñembohekókena chéve; trrakeko mombyry peime; péva oreko 36 kúiko.

Hëë… piko, ha oréve osë 40; ore ko roha’ä kuaa avei.

Tapeho peje patrrónpe; che ndajúi añe’ëvo, aju amba’apóvo.

Emba’apo katu aipórö – he’i Anata ha oguapy yvyra ári, Kili opyta hendive, la otrrokuéra oha’ä ohóvo.

Nde rejekóta pe hembiguáire; aníke ojehekýi ndehegui, ha che ambojerokýta ñandéve ko añamemby – he’i Anata Kilípe.

Osapukái “kavaju rova” – siéte  métrro, epoi katu, pya’evéna!

Eha’arömi, siéte i médio ^(*) péva oreko, napépe – he’i chupe ha oity imachéte pe ipógui aguïete, haimetete voi oipokytï.  Oñakärapu’ä oma’ë hese, hova sysyipa “kavaju rova”, ojere oma’ë ta’ýrare ha ohecha Kili ñakanináicha omongora avei hína.

Reha’äta ramo hekópe, reha’äta, ÿrö katu jaha torogueraha.  Ñañombohovái poräta katuete pe añamemby.  Nda’ipóri ñambopo’i haguä ojuehegui.  Ni yryvu ñande retekue ho’uva’erä nda’ipóri ko ka’aguýre.  So’ojosopyräicha japytava’erä moköive.

Opopopa “kavaju rova” ro’o; oryrýi osusü.  Upéi ogueru ipytu ha oñemomirïete – Ñaha’ä katu peëme, che ndaikovaimo’äi ko’ä vyrésare–.  Upe rire osë porämbaite, oï oïve uvei ijyvyrakuéra.

Mbohapy jasy jeýma Anata ha Kili okañyhague ka’iräigui.  Ha’ekuéra jey mante oikuaáne mba’éichapa okañy.  Oho hikuái oike Parana ka’aguýre, omba’apo yvyra jeitýpe.

^(*) Aiporu/i/ latína ñe’ëjoajúrö, katalánpe ojeporuháicha.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Mbatovípe oñehendu opaichagua ñe’ë.  Oï opukáva Losánto umíva rembiapóre.  Oï ipochýva oikóre hikuái omakanea, ombopochy rei yvy jára ha upévagui jeko ndaikatuvéi ni ojejepe’ava.  Mante rei oike karai Peréira kapangakuéra oporomongyhyje, oñembohory Losántore térä he’iuka chupe ñe’ë.  Karai Chíko-puku kantínape ohójepi oaperita ha oñe’ërenduka; upéi ohasa karai Lupe-hü rógape, ojogua chugui avati ha alfálfa ha ovende chupe totora’y akä kurumimi, aipo huguy poräva rérape.

Losánto mba’everöguáicha ou ha oho Paraguaýpe, ha oïma he’íva hese – Hetáma oñemohymba vaka ivýrova ry’aikuére –.  Oï avei osëva ävape ojuruka, ha upéicha mbatovigua opu’ämba oño’akäre, okaguai ojuehe, rehohápente rehendu ñe’ë meguä.  Oimémane katu osëva Losánto umíva apytégui oho omboheta oñe’ë reívape, ha noï’ÿi avei oïgua’úva hendivekuéra ohendupotávo tembiapopy, osë haguä omyasäi ñúre ko’ëmboyve.

Upévare ku ijaty mbovymi ramo guare hikuái osë he’i Peru’i:

Araka’eténipo oguähëne ára ñañopytyvömbávo, ñamyatä jojávo ojoyke’ýicha ojoykerepa ñande ro’oräre.  Anivétamo oï ñande apytépe hovamoköiva ha heko ensuguýva.  Tekotevë jajepy’amongeta porä che irünguéra ha upéi jaikuaa jajapóva kuimba’etéicha, ani ñame’ë ñane ñe’ë ha upéi javava, ñañembotavy térä jajetavyporuka ha ñasëmba oñoñe’ëgui.  Jaikuaákena mboriahu mboriahúre jey mante ikatuha ojeko; irríkova jyva ha mburika retyma ndaha’éi mboriahu pokoka. Aníkena avei jajepy’apy ñanembovy ramo; péva péichava’erä voínte. Músiko mbovymínte voi ojapóva váile porä, ha guáino moköivéva oipotárönte osëva karréra, lo mitä.

* * * * * * * * * * * * * * * * * *

Kamba ra’angáicha Kalaíto ha iñirünguéra ojeguapa, ojoysýire oñembo’y.  Pe añapire hyakuä pyahu asýva oparärä hete rehe kuéra.  Ivirrétegui osaingopa inimbo sa’yju, pytä ha hovýva.  Huvichakuéra oñemoñe’ë chupekuéra ipaha: “Ñane retä ipy’arory ojapo haguére pendehegui karia’y.  Peë ijeroviaha oimehápe.  Pene koräsöre peraha ñane vandéra ha pende py’ápe tetä rayhu.  Peikókena ojoyke’ýicha pende rapicha apytépe.  Pende ra’y ha’ára pembo’e hekópe anítei márö ñane retä ikangy.  Ápe ore poguerekóta mandu’ápe,  ha peikotevëmírö peñemboja pende ruvichakue rendápe.  Oñeme’ëta peëme a 500 (kiñénto) guarani pende aperitívo repyrä.  Mba’eyru pehosévape pehóta pende vállepe.  Aníke partiku oñemombarete peëme. Peikuaáke peë ha’eha ñane reta rresérva. Oñeme’ëta avei peëme peteï machéte “jakare” pekopi haguä pende kokue ha peñakä’o haguä komuníhta pejuhúrö pende rapépe.  Pemboajéke akóinte ñande ruvicha guasu ha peñemoï ipoguýpe pene’atöi ramo, rreservíhta pende rekópe”.

Upeguiete Kalaíto heta iñirü reheve osë oho Ka’akupépe yvy rupi. Tape rehe omokö ohóvo hikuai taguato resay. Ha’ekuerantema la múndo jára. Ha’ete ku nopyrümbáiva yvýre. Karia’yve chuguikuéra nda’ipóri. Tuichaite reheve oguähë, oike Tupäsy rendápe ojovasami; ñembo’e rehe Kalaíto na’imandu’avéima; upéi osë orambi’imi pe yvyra guýpe, plásape. Opáyvo ojeporeka iváxare; onohë omaña ha’angáre, peteïete ha ijypykuete orekóva; aipo pláta ryru mba’e vyrorei voi, rrelíkeicha oguerochichï iváxa.

Ojupívo mba’eyrúpe omaña sayke jepiro vaínte guárdare, huguaitépe oguapy ha oke ohóvo iválle peve.

Vy’a niko ko vy’a.  Ña Rrosária hasë oñekaramávo imembýre.  Oúmane katu ipaíno ha imaïna guäiguï.  Tyvyrakuéra ombiriki ápe ha pépe oporomomarandu.

Kalaíto ojuhu michïeterei isy róga.  Ndapeichaitéi vaicha va’ekue niko chupe.  Ñemo’ä oñyñýiva isy róga ha nahániri ave, oïmba gueteri iñembosarái pore.  – Ma’ëmína – ojepy’amongeta – che pópe ahupyty ko óga soléro; peteï hembe’ýpe añemoï, andyvu, ha ahupyty pe hembe’y che rovaigua.  Eguatána, umi óga aikohague rupigua ni repórö nderehupytýi la itécho. Ko’ä koty’ípe jakyhyje voi ñandepytupa mba’érö guärä. Ajapóta peteï óga tuicha ha iporäva che sýpe; mba’e piko hasyeteíta.

Ojekuaa nde rehe che memby reiko porä hague amo rupi.  Ore anga aréma roiko asy.  Ndokyvéiko ymaitereíma.  Mba’e nipo ojapopáta orehegui ko Tupäsy Ka’akupe.  Mandi’o imakychïmba.  Avati ojeharupa.  Ipirupa kapi’ipe.  Rehecha piko umi vaka mba’éichapa ipiru.  Mbokajamimíre roiko.  So’o réragui ore resaraipotáma.

Ani rejepy’apy mamíta; ko’ëröite oñemyatyrömbáne.  Che aime jeýma penendive.  Amba’apo karia’ýta.  Mba’éiko oikóva Ansélma, imemby ndaje raka’e.

Xesu che Dio, ne mitä.  Aníke ni hóga renonde rupi rehasamo’ätei.  Ndojekuaáiko mávapa imembyru.  Mba’e ndevaívako oje’e anga hese.  Oiméneko che resay mba’e opaga ko che rapicha poriahu.

Oikuaa rehe Losánto ou avei hendápe.  Karia’ýicha oñomongeta hikuái.  Moköivévante ovy’a ha katu ndohechaukaguasúi ojupe.  Ojerure chupe Losánto ohójepi haguä hekovia Paraguaýpe. – Nde ko ndekapillerove chehegui – he’i chupe, – ha ndekuaa voi ñande avogádo, ha upéi ave, che asëvo ko’águi opu’ämbáma ynambu’i.  Nde rejapórö ñandéve péva katu mba’evevéta.

Eee’a.  Che ndive nda’ipóri pa’ä he’i jagua oporomongetárö –omoneï Kalaíto– ha upete guive oikundaha Paraguay rape.  Ikuatiañe’ëmírire oikova’erämo’ä chugui avogádo, opa karaiñe’ë ohesa’omimi jepe.

 Enlace a documento de lectura recomendada:

KALAÍTO POMBERÓ - SEGUNDA EDICIÓN

VERSIÓN EN CASTELLANO DEL CAPÍTULO 1 al 12