PURAHÉI
Obra de MIGUELÁNGEL MEZA
ÑANDE HAIHÁRA GUASU AVAÑ’ẼME
GRANDES AUTORES DE LA LITERATURA EN GUARANÍ
PURAHÉI
© MIGUELÁNGEL MEZA
© EL LECTOR
Director Editorial: Pablo León Burián
Coordinador Editorial: maurolugo
Diseño Gráfico: Denis Condoretty.
Hecho el depósito que marcha la Ley 1328/98
I.S.B.N. 978-99953-1-074-5
El Lector I: 25 de Mayo y Antequera. Tel. 491 966
El Lector II: San Martín c/ Austria. Tel. 610 639 - 614 258/9
www.ellector.com.py
Primera Edición - Ediciones Taller
Segunda Edición - El Lector
Esta edición consta de 2.000 ejemplares
MAITEIMÍMANTE
Paraguái ñe’ẽporähaipyre ningo jaikuaaháicha ha’e gueteri peteĩ kapuéra pyahu porä oikotevẽva tapicha arandu oñemitỹsévare ipype, hetamíko oĩhína umichagua -isarambipánteko-, umi máva ha’ehína ymaite guivéma ohyvykóiva ñe’ẽporä yvy ha ohapyaty katuíva hemiandu rã’ỹi heñói va’ekue tape ku’áre, umi kuña ha’e... kuimba’e paraguái niko oipyaha mbeguekatu oúvo ñane retä ñe’ẽporä guarani ñe’ẽme.
Ñane avañe’ẽ hetaitéma ho’a ha opu’ä rire, oguerujey sapy’a ipytu ha oñemoĩ ogueraha ipéchore karaguataty vai opororopava’ekue haperäme, EL LECTOR ndohechagíri ñane retä ha ñane ñe’ẽporähaipyre remikotevẽ osapukáiva ojerurévo oñemono’õmbami ha oñemoherakuä hağua, upéicharõmantepy avei avañe’ẽ poty oguatáta tape pyahu potĩ asy ymaitéma oikotevẽva rehe, jahechápa hetesoro ha ipotyjera ko’ẽreíre.
maurolugo
ÑE’Ẽ ÑEPYRŨ
Puraheirä purahéi añete
Miguelángel Meza ñe’ẽ romomba’e ha rohayhúva, heta
árama roha’arõ roikóvo ko iñe’ẽ poty pyahu. Opyta vaekue ore py’ápe, oñemboapyka puku, oñemokunu’ũ, "Ita ha’eñoso" , hembiapokue, ñe’ẽ poravo pyre.
Heta oguero kĩrĩri rire, ogueru sapy’a ñandéve ko iñe’ẽ roky pyahu. "Puraheirä" ombohéra, ha omombe’úvo chéve, ha’e kuri chupe:
"Puraheirä" ramo niko ñaimo^ä remomichĩ nungáva pe nerembiapokue.
Ha che mbovy’a ombohasáre herarä "Purahéi" uperiréma, jepe ahesa’ỹijo rire ko ñe’ẽ poty, ajuhu iporä añete "Purahéi", otorore syryry asýgui ñande apysápe, opurahéinguinte voi ñane korasõ rembe’ýpe. Ha katu kóa purahéi puku, purahéi pypuku, purahéi rusúpe gũarä. Ñanemonga’u mbaretéva, ñanemombáy hápe ñe’ẽ rope jajái apytu’ũme. Opyta "Purahéi”.
Miguelángel Meza omohu’ũ ha ombo’apu’a ko ipurahéi, purahéi añetéicha. Ha ogueru upévo, purahéi iporävéva yma guare ryakuängue. Kangue Herréro ha Maidána, Félix Fernández ha Teodóro rapykuerépe, omono’õ ipy’ápe ha ombopyahu jey iñe’ẽngue.
"Ka'aguy pyahẽre hemóiva oúvo purahéi memby.." he’i Miguelángel peteĩ iñe’ẽ potýpe. Ka'aguy pytũgui ogueru vaicha añete iñe’ẽ pypuku ko kuimba’e. Ka'aguy ñe’ẽ vaicha, iñe’ẽme oúva.
Purahéi puku, oñembyesa’íva ñandéve gũarä heta purahéipe, kóa. Oguerohorývo opa ipotýva pe heko jerére. Oguerombyasývo mboriahu yuhéi. Ogueromandu’ávo ñane apytu ’ũme oke kirirĩva.
Purahéi ipoty jekáva ñende resápe, kóa. Hi’aju ha omohe’ẽ rasáva ñande juru ñamoñe’ẽnguévo. Ombopyahu ha ombopiro’y jeýva ñaneñe’ẽ. Opo’ẽva amo ñane mandu’a ruguápe ha upégui ojara ñe’ẽ añete ñanembohetia’e jeýva, ñe’ẽ reita apytépe.
He'i háicha Miguelángel ko purahéipe: "Mandu'a syry péicha otykýrõ, hi'ä aguapy ha napu’ävéi..."
SUSY DELGADO
MITÃMI POJÁI
Ma’ẽmína chã,
kuarahy’ãmi.
Mitãkuñami
mboriahu ku'i
tapehũ rymba.
Ipy nandimi
ro'y oikytĩ
viru resaju
jerure pojáivo,
oikarãi pytũ.
Tape mbytetépe
Iñakã jere.
Aime hendive.
Oipeju hasa
mba’yru vera.
Sa'yju rysýi
omyesakãmba
pytã ñomyaña
oho ohopa
mba’yru vera.
Moõpa reime
mitãmi pojái?
NDéntemapa che?
CHéntemapa nde?
MBa’embotepa.
ARASA POTY
Arasa potýicha neryakuã porã
morotĩ asy che rembiayhumi.
Rohecha setéva sávado mbytére
cherape renóirõ ka'aru pytũ.
CHe kavaju árigui ajepoívo
ogaguy potĩme chemboguapymi.
Yvoty oĩva ne momaiteíva,
neporã pavégui, osapy rei.
Arasa potyndie rejehe'apáva,
ñúre ahasávo, chemomandu'a.
Rohayhuetevégui yvága mimbíre
ama'ẽmbuku ha asapukáli.
Mandyju ropéicha nde pire ryjúiva,
ha nakã raguére akevy rei.
Rohayhusevérõ nda'ikatuvéima;
che moakãnga'úngo nde cheirũ rãmi.
PANAMBIMI
Ambyasy panambimi ojehúva cherehe.
Upe kunu'ũ rupa okañýngo chehegui.
Umi tape'i sa’i opoñýva ka'aguýre
nde pypore retũmbýva, oñemíngo chehegui.
CHemandu'ánte py’ỹi; asajevy jaguejýrõ
techaramo jeguakápe, ysyrype ñahetũ.
Tekotevẽ nogũahẽi. Nañanesãi mamovégui.
Ha kuarahýgui jaguévo, ojoverére jaike.
Tamora'e hokypu ko'ẽ satĩ ndererúva;
amambái týguio resẽvo, ñande rape tajuhu.
Tahendyse, topupu, ko mborayhu chemoirũva.
Panambimi, nde vevére, ko che veve tahyku.
KUÑA OTĨ
Jukeri ñúicha pe hopea, repoko hese ha oñemboty.
Pyhareve seréno riréicha hese no'õva pe ysapy.
Ku ohendúrõ, nohenduimíva, vaicha oĩva pe mombyry.
Ha'e oĩnte yvy apére, ku ñu mbytéreguáicha poty.
Jepe ha'éngo noñe'ẽséi pe ikorasõgui ñe'ẽ hemby.
Ha aikũmby pe upe osẽva, iporãitéva ñe'ẽ rory.
Upéichahágui pe oikoháre imborayhu ratáma hendy.
Ha nomboguéi rasaite otĩgui. Ha pe michĩgui oñembyaty.
Pe hendykue che jope asyrõ añeha'ãne ambyatypa.
Upeichahápe akái paitérõ nambyasyichéne pe che po'a.
ikambuchípe ono'õmírõ, amangyréicha,mborayhu ygua, ,
ajeruréne amo yvápe topive'ỹ chugui pe vy'a.
Ha henyhẽvo, omimbipávo, oñehẽmbávo che tambyaty.
Ino’õmguégui agãmivévo che ãmoingévo ta'ipoty.
Ha arováne che ro'okáre ku ñu ruguaregua yvoty.
Ha pytũmbépe, jasy rendýpe, chéve me’ẽne ipukavy.
YVYTU PIRĨ
Eguejýna ápe, yvytu pirĩ, ko nderesaitéva.
NDaikuaái nde réra, nderérapaitégui ko yvýpe gua.
Ysyry vevýi, yvate ñesỹi, reho, rejeréva,
ndeguýpe aiméva, pira tavymíchako cherovayva.
Eguejýna ápe. Ao morotĩ che kéra ñuãva,
ha’énte cheirũva, chemoirũ iguépe, tuicha taikove.
Tove ñañehẽ, tañañapymi yvága syrýre
ha mbyja rendýpe, pira tavymícha, jaike ojuehe.
Hetá aguata. Ko yvy apére che pyporekuéra
henyhẽ mbaitéma, pype ono’õ amarayvikã.
Ápe jehayhu, amo ñemuña, cherehe oikóva.
Eguejúna ápe yvytu pirĩ, jaiko cheirũrã.
Tyre’ỹ che róga, che ru ha che sýgui, che tuja potáma.
Oso ha hypáma ko'ẽ rovyũgui che pyahẽ rykue.
CHeko purahéi, ama’ẽ asy, nesỹi, rehoháre.
Eguejýna ápe yvytu pirĩ, japa ojuehe.
YVYTU ÑE’Ẽ
Asaje pyte che rogamiguýpe,
kuarahy rata ipepo joko.
Avati roguére ku jepokytýpe
ahendu vytu mbojaru oiko.
Amo mombyry,ka’aguyguasúre,
mitã retaitéicha o'ayvujeka.
Terere pa'ũme, mandu'a potýre,
ñe’ẽ mombyrýre ajapysaka.
Yvytu ñe’ẽ he'ivaicha chéve,
Oime oikuaa cheyvoty renda;
ipepo apýĩre, peteĩ ko'ẽme,
orutaha cheve che moirũ haguã.
CHupe ñemimi ja ajeruréma
ikatuhaguéichake tojapura.
CHeyvoty ryakuã aheka aréma,
chéve hi'ãitéma pytu’u puka.
OÑONDIVEPA
Tetãguáva, pyta’ãme, ko'ágã ñañepyrũ;
yvyresami potágui ñamongu'e ñañeirũ.
Jaipe'a yvy tuichágui ñande reko ruparã;
ñande riregua maymáva, toverapa haperã.
Oiméko heko marãva, kuatiáre ombotyai,
opáichagua pykuahára ñaha'ã jaitypei.
Jahupívo ñandepo, ryke'y pyatã mayma,
joaju'ỹva ñamombóvo, ñamyeñóima juajurá.
Aretéma ñanesã, ipogýpegui ñaime;
hetaite jaiko marã, opuka ñanderehe.
Jaha oñondivepa ñamosẽ á karai,
virúre ojeroviágui, mboriahúpe ombyai.
Iporãmante jaiko kyhyje ha ñe'e’ỹme.
Ñañomoiru ha japo Jaipe'a ñanemba'e.
Ikatuvéro toiko moirũ ihupyty'ỹva
Tetãpýre, tosoro, jaiko porã maymave.
( Haipyre Rosalino Zarza-ndive )
ÓGA TYKY
Ama ratatĩ, mitã retaite, jeroky sa'ípe.
MBokapu py'ỹime ára oguejy, ñanepy'andýi.
MBoiguasu guata, tapeyke jovái, sarambi rambípe
Ombyapajeréi, omboykupase mboriahu ryrýi.
Arai oja, ojo'apave, omopytũvévo.
Ñane retãpýre omopytũve, ñe’ẽ, poguasu.
Ñande, mboriahu, jeguaka japóvo ko'ẽ ko’ẽvévo,
ikatúpa ara jajoajumiẽvo, tañañomoirũ.
Oipejúnte águio, oipeju amóguio ama ku'ikue.
CHe róga tyku ko'ápe, amo, nacherendavéi.
Tape porãkue osoropaite ñe'ẽ tendotára.
Tetãgua maymáva iku'a osóta, na pytũpavéi.
Ñandepo oitỹvo inimbo, tuju, yvyra, ysy;
jepe hi'ãinte, jeguaka oikóva nañame'ẽmbái.
Fifive potágui ñanemboykeve tendota sa'ỹ.
Ama opavévo, ani japaiténa, tajasapukái.
YVA HE'ENDY
Heta guyrami ohakãjehyi yva re'ẽndy.
Yvyra kanguére, ojupi mbegue, tajygue po'i.
Kuarahy ku'i ogua pererĩ oheka yvy,
ka'aguy pohýi, espého ma'ẽicha, chupe oguevi.
Yva he'ẽita ijaty paite peteĩ hendápe,
ha ijere kuére yvyra rete oñeno joa.
Upe islami guive amaña, py’a tytýihápe,
ha mamovete ndaipóri omýiva; manónte heta.
Agã michĩvévo yva he'ẽndy,tamoingue che ãme;
mayma guyraitándie, ñungatu haitépe, tagueroñemi
Opárõ tapa, okuirõ takúi, taime oĩhápe.
Yvy marã’ỹva aha'arónguévonte tasapymi.
RYKE'Y
Arete rire reiko rekañy, reñemuñahápe,
nde ape'atãma ryke'y tuja reguata hague.
Ko'ágã reju -ápe ñande róga- javy'a haguãme,
ha ndaipóri výro ojepokytýneva ñanderehe.
Kóina ndaorã. Eñeñapĩmi, ha pytu'u harõ
jahami kokuépe; ñe'ẽry ku'i añotyma che.
Péina ko tajy, ikuarahy'ãme yma nderekávo,
ñembyasy rapére aipykúi py'ỹivo, aguapy hague.
Ryke'y, oimérõ remombe'uséva chéko apysánte,
ha nde reipotárõ ikatu juru terã kuã'api.
NDemante yma. NDe mante ko'ágã, jey oimehápe,
ku reike hypýva, ko'ágã opávo ndéve apytí.
Ñandesy akói –jepe igũaigũi- ojepytasóva;
mante nerenói, yma nereimeirõ aguĩ ichugui.
Ha che chetuicháma, hypáma mitã, ndeykére aikóta.
NDeregueveichéne araka'e ára Ñe'ẽ Guarani.
MBORAYHU
Aikose kuarahy'ãrõ, tahami nderapykuéri,
ndepypore pyko'ẽgui tambyaty neryakuãngue.
Yvoty tambojere jahasávo ñumbytére.
Jokuaha'ỹre tapére, yvytúndie ñañehẽ.
Ha upévo tajupi, nde ao inimbo týre,
ahekávo yvyguýre hesaitéva hi'upy.
Guyra resa'ỹi tieỹ toguejy cheresa kuáre.
Tapoko nde pyti'áre ajerévo ysapy.
Yma nereñói kuri, che jave peteĩ ára,
upégui aiko ndejára, yvy pehẽngue pyahu.
Ajámiva romboy'u, mokõi ysyry saitégui,
ha upe nerendaitégui, ahekýiva mborayhu.
Re'ápako nderasy pyhareve asajévo,
chave mitãmi upérõ ajeity pohã reka.
Yvyra aipireka, ahogue'o cheñe'ãgui.
Rekuera'ỹre, tupágui, resẽ pako chereja.
Aikose ku purahéirõ tajere nekũ mboy'úvo,
nerembe chemonga'úvo, cherekove tahyku.
CHe képente rejahu, mbyju'i ypáre guáicha,
yma guarérõ, mitãicha, ágã peve rohayhu.
Aikose ku pyharérõ, tajere ndekemiháre.
Mamoitépiko ko'ágã rembyaty pe ysapy.
Tañohẽ che ñasaindy, rojuhúvo, nakã guýpe,
ha repáyvo, vy'a týpe, ñaikarãi ko'ẽ memby.
Oiméne ndetuichaitéma. Tuichapáma ñande kóga.
Okañy piko nde róga ajeve nderejuvéi.
Ta'ikã che jovahéi. Topytu'u che jopýva,
chapytu'ũ mbojevýva, ymaitéva purahéi.
Rohayhúgui tuichaháre, Oméne rohayhuvéma,
térã che tavy mba'éma ajeve asapukái!
rohenóirõ nda'epái, nde yvýre ajeitývo,
hi'árama rejevývo, repyta che Paraguái.
AKA’Ẽ PARA
Opopo,
oveve,
ojupi.
Ipojái kuarahy ruguatĩvo.
Ochõ chõ,
Opepe,
ojei,
ombogua asaje rykuere.
Ojo'o
ka'aguy
ha'ete
ohekáva tata ojupívo.
Ijaty hapicha oipepi yvytu ohenói toje'oi mba'asy
Ochõ chõ,
Opepe,
Oguejy,
oheka mba'eve togueguýre.
Opopo,
oguahẽ,
ojevy,
omuña saraki retekue.
Ochõ chõ,
omonde
yvytu,
ojeity okañy ñanandýre.
Oñoty ipepo yvyguype oity taheñói ohenóiva tory.
YRUPE VEVE
Ohai
yvutu,
oveve.
Mokõi,
mbohapy,
irundy.
Hesakã
Jeroky
yvate.
Y
hypy_
‘a.
Oku-
,e
ipo-
‘í
va. So-
'ó-
nte gua_
‘u
amba-
y.
Ohai
yvutu,
ohasa.
Karugua ymaite.
Peteĩ,
irundy,
mbohapy.
Yrupe
ovevé
va hysýi
heta, hetaite.
Tatatĩ
y
omo-
`ã.
ome-
`ẽ
ohua-
‘ĩ
vo no-.
‘õ
Ipa-
‘ũ
kyre-
‘ỹ.
Yrupe
ovevé-
va oho
mbyjaty-
re oike
okañy.
Yma
opyta, yrováre opáy,yruguápe oke;
okapu
tovyñ. Ygausýpe oity hekove ñepyrũ
MIGUELÁNGEL MEZA : Ko ñe’ẽpotyjára ha haihára paraguái niko hi'arapáy Ka>akupe távape 1955-pe.
Oñemoarandu ypy itávape, ha upéikatu oñepyru oikundaha ñane retãpy oñemoarandu ha omba'aporekávo.
Hembiapokue avei «PERURIMA RAPYKUERE» kóvape ombyaty 35 Perurima káso.
Hembiapokuéra apytépe hysyi: "PURAHÉI” (ñe ẽpotyryru 2001), "CHIPI GONSÁLE ĞUAHẼHÁRA"(ñoha’anga, pukaräva mbohapy techaukápe José Maria Rivarola Matto rembiapokue), ha ambueve. Taller de Poesía Manuel Ortiz Guerrero-peguare avei hína ha’e, upéva rykueréna ñamboy'umi ko iñe>épotyryru «ITA HA’EÑOSO (YA NO ESTÁ SOLA LA PIEDRA)», oñemoherakuäma va'ekuevoi 1985-pe.
Para comprar este libro deberá contactar con:
CENTRO CULTURAL “EL LECTOR”
Avda. San Martín c/ Austria
Telefax: (595-21) 610 639 - 614 259
E-mail: comercial@ellector.com.py
EL LECTOR 1 – PLAZA URUGUAYA
25 de Mayo esq./ Antequera
Telefax: (595-21) 491 966 – 493 908
E-mail: comercial@ellector.com.py
Asunción - Paraguay.
Enlace al espacio de la EDITORIAL EL LECTOR
