CULTURA INCA
Ohai Guaraníme MATILDE GALEANO
Inca (oúva ñe’ẽ quechua, inka, he’iséva rey térã príncipe), ha’e téra ohenóiva sambyhyhára cuzqueños-pe, he’iséva soberano, ko aty oiko tenda ojepysóva Cordillera de los Andes-pe, siglo XV, ou mboyve español-kuéra oñemomba’évo ko yvy tuichaitévare. Ko téra avei ojeipuru oñembohéra hağua tavaygua Imperio incaico térã Incanato-pegua. Inca ha’e peteĩ téra ohenóiva peteĩ cultura ha peteĩ periodo prehispánico-pe.
Inca-kuéra ndaha’éi aty étnico Cuzco-pegua, jepémo upéi upépe oñemohendáta, ha’e ndaje peteĩ aty ováva hendágui amo ary 1100 Kirito o’a rire, oĩ he’iva osẽ hague Altiplano, valle Cusco térã Cuzco-gui, upépe haimete 300 ary pukukue omba’apo ha ojokupyty ambue atykuéra rehe oikóva upe rupi. Ohasa ary ha oiko chuguikuéra aty ipu’akáva ha itenondéva ambue atýgui, opyta oiko upépe ou peve invasión chanca ha ojupi peve Pachacutec Inca Yupanqui tendotárõ, oñepyrũ jave ojeipyso ambue yvy rupi.
Inca-kuéra tendotáicha omono’õ ha omyasãi jepokuaa ymaguare oĩva Cordillera de los Andes-pe. Ojehecharamovéva hesekuérare ha’e pe akãreñói, ha ikatupyrykue, omyasãi, omohenda ha oisambyhy hağua upe sistema andino yvy tuichaháicha oikohápe. Mba’e omopyendáva upe cultura ha tekove andino ñemboheko ha’e pe oñopehẽngue ayllu, ombohéra hikuái, peteĩ avakuéra aty ojoguerekóva oñopehẽnguéramo ha he’íva o’ahague hikuái peteĩ túvagui, ha’éva ipehẽngue túva avei. Upéva ombojoajuvéntema chupekuéra, katuete oñopytyvõva’erã hikuái opa tembiapo ojapóvape ára pukukue; ko tembiapópe ha’ekuéra
ohenói ayni. Avei opavave omba’apóva’erã oñondive osẽ hağua tenonde gotyo atyháicha ayllu-ramo: ko tembiapo ojeikuaa minca-ramo.
Umi oikóva ayllu-ramo oguereko peteĩ mburuvicha ojeheróva curacas térã cacique, ha’ekuéra tendotarõ oisambyhyva’erã avano’õ jokupytykuaa, ombohekova’erã avei vy’arã, ombyaty ha oñeñongatu hağua ñemitỹngue ñemono’õ, yvy ñemboja’o opavavépe ğuarã ha ohechava’erã umi omba’apótava tembiapokuérape. Economía Inca ndoikuaái pirapire, ndoikuaái ñemu rehegua, avei ndoikuaái trueque ha mba’apo ñemombarete chupekuéra ğuarã ha’e pe oĩhaguére oñopehẽngue oñondive. Oñopehẽngue apytépe oñomombarete akóinte, áğa katu avei mburuvicha omba’apova’erã, pévape ojehero mita. Mburuvicha ojerurénte jopóiramo mba’apohára, ogueraháva oñemitỹ hağua ijyvy, omba’apo hağua ñai’ũre, omopu’ã hağua andenes térã obras arquitectónicas, kakuaáva. Omyengoviávo mba’apoharakuérape hembiapokue omyakãvo rituales, oñangareko tapekuérare, oĩvo tekotevẽ ome’ẽrei imba’eteéva, ikatu vy’arã aja; ko tembiapo ohechaukáva jokupyty ijapytépe, mburuvicha omyengoviahápe ayllu mba’apohára rembiapo ojeikuaa redistribución-ramo.
Oğuahẽ hu’ãitépe ipu’aká rehe, Inca-kuéra omotenonde sistema político ha administrativo ha oje’e ambue aty te’ỹi rehegua ndohupytýi hague, ko ñande yvy America tuichaháicha.
Ko Imperio Inca, ha’e peteĩ teocracia, ja’e porãsérõ ojerovia Tupãre ojapo hağua opáichagua tembiapo, hembiapokuéra apytépe ñemitỹ ha sistema ayllu, térã aty oñopehẽnguéva, ha omyakãva mburuvicha inca, ha ojeguerekóva tupã hekovévaramo ha ijehecharamomby. Organización política-pe inca-kuéra oguereko mokõi pu’aka, oñemomba’eguasúva, omba’apo oñondive hikuái, péicha techapyrãrõ peteĩ inca hanan yvategua ha peteĩ inca hurin yvy gotyogua. Péicha avei, mburuvichakuéra avei oĩ mokõi, ayllu apytépe, jaikuaa oĩha péicha
mokõi curaca peteĩ hanan ha ambue hurin. Inca-kuéra guy rupi, oĩ inca ymaguare pehẽnguekuéra, ko’ãva oñopehẽngue ijaty oñondive ha ojehero panacas he’iséva familia noble, ko’ãva akóinte imandu’a pe inca omanómava’ekue rehe, ojapo ñembo’e hérape,
oñangareko imba’ekuére, ha umi iñangirũnguéra rehe. Ko’ãva panaca-kuéra ipu’aka ha upévare ikatu ombotove máva ojeiporavóva oiko hağua inca-ramo. Ko’ãva guy rupi oĩ mburuvichakuéra ho’áva inca-kuéra poguýpe, umíva ndaijapevýpeguáiramo, oñehekombo’e cuzco-ygua ndive ha heta jehecharamo hendive. Aty oĩva upe rire ha’e curaca-kuéra, oisambyhýva ayllu-kuéra. Tavayguakuéra ijaty hatun runa-pe, ha’e téra ojeikuaáva ko categoría-pe, ko atýpe oĩ chokokue ayllu-pegua, ko’ãva katuete ohóva’erã omba’apo mita, tembiapo jopyruhápe, Imperio Inca-pe ğuarã. Oĩ osẽva sapy’aite ko atýgui, ha umívape ojegueraha ambue tenda rupi, ko mba’e ojeikuaa mitimaes o mitmaqunas, aty ojeguerováva heta henda rupi heta tembiaporãicha, taha’e ñemitỹ, oga apo, térã ombokakuaa hağua tenda. Ipahápe oĩ yanacona-kuéra, ko’ãva oñeguenohẽite ipehẽnguekuéragui ha omba’apo ica-pe ğuarã añóntema, opáichagua tembiapo chupe ğuarã.
Oñemba’apo porãve hağua, ivy tuichaháicha oñemboja’o irundy pehẽme térã suyos he’iséva parte, upévare oñembohéra Tahuantinsuyu he’iséva ñe’ẽ quechua-pe Tierra de los Cuatro Cuarteles térã de las Cuatro Partes, oñemboja’o jeýva irundy hendápe: Antisuyu, Collasuyu, Cuntisuyu y Chinchasuyu.
Ko Imperio Inca ha’e peteĩ tenda ñemitỹhára itenondéva rehegua: tenda peteĩteĩme ğuarã ojapo peteĩ aporeko oñemono’õ porãve hağua upégui. Oipuru andenes térã terrazas ñemitỹrã ha péicha ojepuru porã yvy oĩ yvyty ru’ãme, ojeheróva camellones térã waru waru tenda ijyvatehápe, ikatuhápe y ojaho’i yvy, avei ha’ekuéra itenondekuri irrigaciones-pe. Ha hetave
mba’e ñemitỹ rehegua. Oikuaáma arado de pie oñembohérava chaquitaclla. Papa térã patata, avati, ky’ỹi, aratiku, papaya, tomate ha kumandakuéra. Llama ha upe mymba ojeipurúva mba’yrúramo; avei vicuñas ojeguereko ogapy rupi, ha alpaca oguerekógui lana iporãitéva aorã. Ambue mymbakuéra ojeguerekóva óga rupi ha’e: guanacos, perros, cobayas y ocas.
Tembiapojegua cerámica, tejidos, metálico jeguakarã, ha tembiporu ñorãirõrã ijeguakapáva. Jepémo ndoguerekó kavaju hikuái, térã mba’yru oguatáva, ndoguerekóinte avei jehai ndoikuaái, peichavérõ mburuvichakuéra mante oñomomarandu ijyvy tuichaháicha.
Ojapo tape oporogueraháva opa gotyo, péva ombopya’e upe ñomomarandu, oĩ upevarã ava oñani pya’éva, ojeheróva chasquis ambue tapépe oĩma tapicha oha’arõva ichupe ombojoaju hağua upe tembiapo, oñani 402 km peteĩ árape umi tapekuérare. Tavayguakuéra jeipapa, taha’e tropas, tembipuru, térã ambue inventario generale ojejapo quipus rupive, ha’éva cinta aty hetáichagua isa’ýva, oñeñapytĩva ha’ekuéra sistema codificado oikuaaháicha hikuái, ha péichape oipapa. Yga yvyrágui ijapopyréva ojeipuru mba’yrúramo, pya’eve oñeğuahẽ hağua oimehápe, taha’e ysyry tuicháva térã mirĩva rupi.
Civilización inca tembiapo apytépe oĩ templos, palacios, obras públicas ha fortalezas oñemohendakuaáva Machu Picchu-icha, upe guive ojehechapaite oimíva guive. Edificio kakuaa oguerekóva ipype mampostería encajada argamasa-ỹre, péicha oĩ Templo del Sol Cuzco-pe, oñemopu’ã ojeguereko’ỹre tembipuru oñeikotevẽva. Ambue tembiapo ojapova’ekue hikuái ha’e puentes colgantes, soga-gui ijapopyréva, ipukúva cien mts, avei tape’i oroja pya’eve y ha omohe’õ hağua yvy ñemitỹrã ha acueducto avei. Ha’ekuéra oikuaa bronce jeiporu tembiporu ha jeguakarã.
Jerovia ha’e upe tembiapo oñemomba’eguasuvéva. Ha’ekuéra omomba’eguasu tupã
Viracocha, omoheñóiva ha mba’ejára máva hekovéva guive. Upéi oĩ ambue tupã: Pachacamac, dios del Sol, Inti (opavave inca ru), ha diosa de la Luna, Mamaquilla, de la Tierra, Pachamama, ha diosa del rayo, de la lluvia, Illapa. Ñembo’e ha’ekuéra ojapóva heta ha katuete ñemitỹ rehegua ha avei tesãi rehegua, umíva apytépe oĩ ñembo’e ojapóva hikuái
ñemitỹ mono’õ ha mba’asykuéra ñemonguera rehegua. Umi ceremonia tuichavávape omymba juka hikuái, ndojeikuaái ava ojejuka hague peichahápe. Ko’ã ceremonia ñembo’e rehegua ojapo oñemoĩ porã hağua tupã ndive.
Avei oheja mandu’arã tavarandu ha pumbasy, umívagui sa’i oğuahẽ ko’áğa peve.
Ohai Guaraníme Matilde Galeano
Matricula N° 979
