CULTURA MAYA
Ohai Guaraníme MATILDE GALEANO
Civilización maya oñepyrũraka’e ary 600 ha 400 Kirito o’a mboyve, yvy ka’aguy ojepysohápe ko’áğa Guatemala, Belice ha México yvy pehẽmíme. Jepéramo oikove ou peve español-kuéra siglo XVI, ohupyty ru’ã siglo 200 ha 900 Kirito o’a rire. Ojoavývo Teotihuacán ndive, maya-kuéra nomoñepyrũi estructura política unificada, katu omoñepyrũ heta ciudades-estado oguerekóva cultura peteĩchaite. Tembiapojegua, mba’ekuaaita ha arquitectura monumental ojapo chuguikuéra táva itenondevéva heta mba’épe America-pe. Siglo 600 Kirito o’a mboyve, yvy yguy gotyogua pya’e oñembotavaygua heta. Upe tenda ijatyhápe ñemitỹhára, oikotevẽ cacique rehe siglo 400 Kirito o’a mboyve. Péicha tenda ojehecharamovéva apytépe oĩ: El Mirador, Tikal, Cerros, Becan ha Dzibilchaltun, ojeikuaáva tenda ceremonia rehegua, ijatyhápe avei hetaiterei tavayguakuéra. Oñemopu’ã templos tuichaicha ha plaza tuichatuicha ohechauka hağua pu’aka tendotakuéra maya rehegua.
Ñai’ũ rembiapojegua ha ambue arte, mba’apoharakuéra rembiapo ojojoguapaite peteĩcha opa hendápe.
Umi cacique maya-kuéra oñoipytyvõmbaite economía-pe ha ambue atygua ndive yvy yvategua Guatemala ndive Costa Pacífico, Izapa ha Kaminaljuyú. Opaite culturas apytégui, maya-kuéra ojepokuaa ojapóvo esculpir estelas ohejávo mba’erechaukaha umi tembiapo poravopyre oikóva itavakuérape. Upéima tendotakuéra ojapouka grabado de estelas orekóva
inscripciones omombe’úva ipu’akakue, oñembotuichávo ijypypykuéra ha omombe’úvo conquista rehegua. Arange maya-kuéra ojojogua arange europa-ygua ndive. Upévare cultura maya rehegua ojeikuaa pora ha hekoitépe.
Siglo 250 ha 300 Kirito o’a mboyve, maya-kuéra ohupyty tenonde yvatevéva.
Heta mba’apoharakuéra ikatupyrýva ojuhu hembiaporã umi táva maya-kuera rupi, taha’e arquitectos, tejedores, alfareros, miniaturistas, artesanos de adornos de pluma, canteros ha escultores. Maya-kuéra ojapokuaa arte ha arquitectura poravopyre ha avei heta mba’ekuaaita, astronomía ha matemática rehegua. Omopu’ã complejos ceremoniales ndetuichapa jepéva, pirámides escalonadas kakuaáva itágui apopyre heta tupãme ğuarã, avei palacios, plazas, observatorios astronómicos ha manga ñembosarái oiko jave competiciones sagradas upépe ojejapóva. Maya-kuéra ojapo arange poravopyre sistema jeroglífico hasynungáva.
Tenda peteĩha maya-kuérape ğuarã ha’ekuri Tikal, oñemopyendáva ka’aguy oĩhápe Petén, Guatamala-pe. Tikal ha’e upe táva itenondevéva, heta mba’e oipytyvõ upevarã. Oñemohendahápe yvy iporãiterei ñemitỹrã, avei posición militar estratégica, péicha rupi oikuaa hikuái tráficos comercial, umíva apytépe cacao rehegua. Tikal ha’e avei, óga jeroviarã ha ombojokupytýva Kaminaljuyú ndive, yvy ijyvateha gotyo, ha avei aty itenondevéva ndive Teotihuacán. Ikatu voi upe jokupyty oiko oĩ haguére ijapytépe omendáva ojuehe térã tembiapo rupive.
Oñepyrũrõguare siglo VI heta tavakuéra ombohovake Tikal pu’akápe, umi oikóva yvy gotyo. Ary 592-me oisambyhýva táva hérava Caracol, oĩhápe ko’áğa Belice, oiko ñorãirõ ha osẽ porãite hikuái Tikal rovake. Omotenondéva Tikal ho’a ipoguypekuéra ha ojejuka peteĩ sacrificio ritual-pe, ha heta monumentos oĩva’ekue plaza-kuérape ojeitypa. Caracol okakuaa tuichaháicha siglo VIII peve. Upe aja, Tikal poguáva oikovéva omopu’ã peteĩ estado pyahu
Dos Pilas ha Aguateca ha ipahápe oñemomba’e Petén rehe oĩva Sur gotyo. Opakuévo periodo clásico ary 600 ha 900 Kirito o’a rire. Avakuéra oikóva upépe katuete
hetakuépe oĩ diez millones rupi. Upérõ, civilización maya-pe ojehu peteĩ mba’evai ndojeikuaáiva mba’e térã moõgui ou. Ary 800 ha 900-pe tembiapo escultórica ha arquitectónica opa. Heta tavakuéra ojeheja ha opyta rei ha oikóva ipype opa ohóvo.
Umi iñarandúva tembiasakuépe, he’i hetáichagua mba’erepa ikatúne oikokuri upéva, colapso oje’eha castellano-pe, superpoblación, epidemias, guerras ha deterioro medioambiental, upéva omomichĩ jey ñemitỹngue rehegua. Ikatu voi upéva iñambue tavakuéra rupi.
Oiko rire colapso umi táva oĩ yvy yguy gotyoguápe, civilización maya pu’aka ova región septentrionales de la península de Yucatán, umí táva apytégui ikatu ja’e: Chichén Itzá, Uxmal y Cobá. Siglo X-pe pueblo tolteca oúva norte de México-gui ova upépe oñemomba’évo ko yvýre, ha cultura maya iñambue ijepokuaápe, arte ha ijerovia toltecas rehegua. Tolteca-kuéra ha’e peteĩ táva avakuéra ñorãirõhára ha ñemuharakuéra ha upérõ mayas oñembopirapire heta ha upekuévo ipu’akave. Oğuahẽvo ary 1000 ha 1250, Chichén Itzá ha’e upe táva ipu’akavéva upe región-pe ha chupe oñeme’ẽ tributo ambue táva oĩva ijeréregui.
Ary 1250 rupi Chichén Itzá ojehekýi pu’akágui, itenonde hese ciudad-estado Mayapán. Ko tenda fuerte-pe, mbohapy linajes aristocráticos omopyenda unidad estatal región Península Yucatán-pegua. Siglo XV mbyte rupi ko ñomoirũ oñemboja’o haimete 12 miniestados-pe imbaretéva ojoapytépe. Kóicha oĩ ko tenda español-kuéra oğuahẽ jave Yucatán-pe ary 1517-me.
Ohai Guaraníme Matilde Galeano
Matricula N° 979
