CULTURA AZTECA
Ombohasa Guaraníme MATILDE GALEANO
Siglo XI-me cultura tolteca-kuéra, oñepyrũ oñembyai mbeguekatu ha ohejarei metrópoli, Tula. Atykuéra chichimeca-kuéra, oguerekóva ijepokuaápe ovamemeva’erãha, itenonde ambue atykuéragui región central México-pegua. Mokõi siglo rire siete tribus nahuatlaca-pegua oğuahẽ valle México-pegua norte guio, peteĩ tendágui ojeikuaáva Chicomóztoc-ramo, tenda hérava “las siete cuevas”, oñeimo’ã upe tenda ha’eha zona La Quemada. Aty azteca, upéima ojekuaa ojekheroha mexica, aty itenondevéva, omopyenda peteĩ tenda atyrã hérava Tenochtitlan ojere ko tendáre yno’õnguéra, umíva apytépe Texcoco. Okakuaa ohóvo upe tenda, ojehecharamo valor militar oguerekóvare oñemopu’ã haguére calzadas ojeipurúva represaba y upe yno’õ rehegua ha ojapo upe tendágui peteĩ isla fortaleza ikatu’ỹvape oñeğuahẽ. Oĩrõguare Itzcóatl tendotárõ, rey de Tenochtitlan ary 1428 ha ary 1440 peve, ko aty oipyso ipu’aka valle de México tuichaháicha, ko táva oñemotenonde ambue atykuérare ha oiko chugui principal potencia centro ha sur México-pe, oğuahẽ potaitépe siglo XV. Ko civilización, ipyenda cultura tolteca ha chichimeca-pe, ha’e upe itenondevéva, iñarandúpe ha avei arte-pe. Pe economía azteca ojeko ñemitỹre, umíva apytépe avati ñeñotỹ ha avei tributo-kuéra ha’ekuéra ojejuréva umi táva ho’áva’ekue ipoguýpe ñorãirõ aja. Péicha ipirapire heta ha ipu’akápe okakuaa ohóvo avei omopu’ã heta táva kakuaa ha ipype omopyenda organización social, política ha jerovia rehegua.
Heta tembikuaahárape ğuarã pe ñe’ẽ “azteca” oñe’ẽ peteĩ tenda imombe’ugua’úva hérava Aztlán, oĩva norte gotyo, tetã México, ko’ağaguápe. Azteca-kuéra oñembohéra ijupekuéra “mexicas”.
Civilización azteca ojeipyso Mesoamérica-pe, oñepyrũrõguare siglo XIV, periodo posclásico aja. Siglo XVI peve, azteca-kuéra ipokatu tenda centro ha sur México-pe, ha omopyenda gran imperio, ha okañýva conquista española-rire.
Cultura tolteca opa siglo XII Kirito rire aja, heta táva oğuahẽ meseta central México-pe, ha tenda ojeréva lago Texcoco rehe. Azteca-kuéra, aty opámava ohóvo, opytántemava’erã zona pantanosa kuarahyresẽ gotyo yno’õ rehegua. Ojere hesekuéra atykuéra ipu’akáva mante ojeruréva tributos, ha yva oguerekóva hendarã ha’e islotes oĩva yno’õme ojeréva hese tuju mante. Ary 1325-pe, azteca-kuéra omopyenda táva Tenochtitlán, oĩva’ekue ko’áğa oĩháme táva México. Azteca-kuéra omoambue pe yvy oĩ haguépe yno’õ naipypukuietéva, peteĩ tenda ñemitỹrã iporãitereíva, hérava chinampas. Ha’éva islas artificiales oñeñemitỹhápe verduras, hortalizas ha yvotykuéra, ha avei oñemomuñahápe guyrakuéra. Avei azteca-kuéra omopu’ã puentes ombojoaju hağua isla-kuéra yvy ndive; oikuaa avei especie de acueductos, ha ojo’o canales tava rupive ikatuhağuáicha oiko mercancías ha avakuéra jeroja.
Táva Tenochtitlán arquitectura-pe umi edificios jerovia rehegua; ha’e gigantescas pirámides escalonadas, ha upe ijyvateitépe ojeogapo tupãorã. Mbeguekatúpe, Tenochtitlán iñambue peteĩ táva ndetuichapajepévape, oguerekóva actividad comercial ndekakuaáva.
Azteca-kuéra oguereko alianza militar rehegua ambue tavakuéra ndive. Ko mba’ére ha ipu’akáre, omoheñói peteĩ imperio ojeipysóva México central guive ha ko’áğa ha’éva tetã Guatemala peve.
Azteca-kuéra apytépe mburuvichavete, ha imperio rehegua ha’e tlatoani, supremo gobernante,
oje’e castellano-pe, oguerekóva cuestiones políticas, militares ha tekojoja rehegua. Umi tlatoanis azteca-kuéra ha’e: Acamapichtli (1361-1395), Huitzilíhuitl (1396-1417),
Chimalpopoca (1417-1427), Itzcóatl (1427-1440), Moctezuma I (1440-1469), Axayácatl (1469-1481), Tizoc (1481-1486), Ahuízotl (1486-1502), Moctezuma II (1502-1520), Cuitláhuac (1520) y Cuauhtémoc (1520-1521).
Oñepyrũvo siglo XV, azteca-kuéra oisambyhy Tenochtitlán guive ko yvy ndetuichapa jepéva, reino Acolhuacan ha táva Tlacopan, oñondive. Tenochtitlán, Acolhuacan ha Tlacopan ojapo Triple Alianza-pe ojeikuaáva ombohovake hağua tepaneca-kuérape. Cien ary rire, azteca-kuéra oğuahẽ pe pu’akápe ijojaha’ỹva.
CULTURA AZTECA OPA ÑEPYRŨ
Siglo XVI aja, okakuaa ñepyrũ ñemboja’o ha pochy azteca-kuéra apytépe. Español-kuéra oñembojoaju tlaxcalteca-kuéra ndive ha ombohovake azteca-kuérape ha itenonde hesekuérare ipahápe.
Ary 1519-pe, Hernán Cortés, españa-ygua ho’a porã Moctezuma II-pe, péicha ramojepe upéva ndojokói soberano azteca ñemano ha táva Tenochtitlán ñemopyenda español-kuéra rupive, jasypoapy ary 1521-me. Cuauhtémoc ha’e kuri emperador azteca ipahaguéva. Jepéramo omosẽkuri Cortés-pe Tenochtitlán-gui ary 1520-pe, ndikatúi ojoko azteca-kuéra jehekyiete ha español-kuéra ojapi ary 1525.
CULTURA AZTECA JEROVIA
Umi dioses azteca-kuéra apytépe oĩ: Huitzilopochtli (tupã kuarahy ha ñorãirõ rehegua),
Coyolxauhqui (tupã jasy rehegua), Tláloc (tupã ama rehegua) ha Quetzalcóatl (ojeguerekóva arandu rechapyrãrõ).
Sacrificio-kuéra, mymba ha ava rehegua, ha’e peteĩ tembiapo ojehecharamóva aztaca-kuéra
jerovia apytépe. Pysyrõhárape ğuarã mba’e tuichavéva ikatúva ojehu chupe ha’e ñemano ñorãirõhápe térã oñeme’ẽ sacrificio-rã ojejapo vove ceremonia jerovia rehegua. Azteca-kuéra avei ojapo guerras floridas; péichahápe oipyso ijyvy hikuái, ha avei omono’õ prisionero-kuéra tenda naimombyrýiva rupi ojuka hağua upéi sacrificio-pe. Azteca-kuéra oguereko ijeroviápe ava ruguy ome’ẽramo sacrificio-pe, omongaruha dioses solares-pe; vaicha chupekuéra upévare kuarahy osẽha ára ha ára, ha upekuévo tekove oñembojoapy taha’e ava, mymba térã ka’avo, yvy ape ári.
TEMBIAPOJEGUA HA TEMBIAPOKUAA AZTECA.
Arte azteca apytépe itenondeve pirámides ñemopu’ã. Avei ikatupyry arte plumario-pe, ojeipuruhápe guyra rague. Azteca-kuéra oheja heta tembiapo iporãitereíva ijojaha’ỹva, ojapóva oipurukuévo guyra rague oguerúva bosques tropicales sur México ha Guatemala-gui. Peteĩ tembiapo iporãitereíva ha’e Moctezuma penacho ojehacharamoitéva, peteĩ akã rehegua itaju ha quetzal raguegui ijapopyréva.
Azteca-kuéra oipuru jehai pictográfica kuatiáre térã mymba pirére. Ojeguereko gueteri ñongatuhápe, ndahatáirõ jepe, ojehero códices.
Español-kuéra ou rire, heta moñe’ẽrã azteca rehegua oñemono’õ arandukápe ojehaíva náhuatl ñe’ẽme. Umíva apytépe oĩ: Anales de Tlatelolco, Códices Matritenses, Colección de cantares mexicanos ha Los romances de los señores de la Nueva España.
Documento facilitado por la Autora.
Registro al Portalguarani.com: Julio 2012
