RIGOBERTO FONTAO MEZA
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Mokõipaporundy
Ñe’ẽhaihára
PEDRO ESCURRA FRANCO
Ñe’ẽpotyapohára. Rigoberto Fontao Meza. Hi’arapáy 29 jasypakõi ary 1900 jave aipo Tapeka’aty, tava’i, San Pedro ryepýpe ha avei hi’arake peteĩ 29 jasypakõi ary 1936-pe. Táva San Pedro Ykuamandyju ryepýpe. Itúva Benjamín Fontao ha isy Marciana Meza. 36 ary ohupytýjave oho apyre’ỹme.
Mbyky hekove ha ikatupyryrasákuri. Ha’ete ku oñemboúva’ekue sapy’amínte. Imitã guive ombyaty pya’e umi imba’ekuaa ha’énte ohekáva. Ikatuháicha ojeporeka. Oguata mombyrymbyry aranduka rekávo, umi mbo’ehára oipytyvõ chupe, ohechakuaágui pe oñemoaranduseha. Péicha pya’eterei oñemotenonde mba’ekuaatýre iñirũnguéra apytépe. Heta mba’ére ha’e oguerekókuri pokatuporã.
Upe hogajerére oĩva’ekue umi te’ỹi, hesekuéra ojesareko ha oikũmby chuguikuéra umi imba’ekuaa, ñane avañe’ẽ ha umi pohãrehegua. Rigoberto ñe’ẽpoty oguereko peteĩ mba’e, omoñe’ẽkuaaiterei umi tekoasy ñandejopyvaipakuaáva, oñanduporãgui yvypóra rekoasy hete ha hi’ãngapýre.
Okaraygua mbo’ehao, ikatuháicha ojejapo ha oñemba’apo hyepýpe. Upe ñe’ẽkuaa ha’etevoínte oguerúva’ekue hendive apyre’ỹgui. Umi ñe’ẽpoty heñóinte pe ikorasõme ha pya’e pe hyakuãporã iñasãi mombyryeterei. Umi mbo’ehára ohenduséva chupe pya’e ombohasa umi temimbo’épe. Tapicha ipy’aporãva ogueru chupe paraguaýre.
Heko okarayguágui ha’e oha’ãngakuaa umi guyrápe. Ijahy’o ome’ẽkuri. Umi mymba rekove mombe’upýpe oikuaauka. Umi temiandu oguerekóva’ekue ja’e chupe iporãha hape ikyrỹiha. Pévare ha’e oñandueterei opámba’e. Oguapýjave umi mba’embyasymi térã umi mba’epota ndaikatúiva jajokoporã py’apypa’ũme.
Ỹmave hetave kuimba’e oho tetã poyviguýpe omba’apo, oḡuahẽvove chupe aravo. Tetã poyviguýpe oñemoĩ oñembokatupyry, San Jorge ra’ykuérandi. Opa mboyve hembiapo upépe oikuaa oĩha pe tahachi mbo’ekuaa pumbasy rehegua. Osẽrire, pya’e oñemboja oma’ẽ ijapytepekuéra, ohendu ha oñekuã. Opaichagua tembipurupúre ikatu repoko ha reñeha’ãhaḡua hese katuete reñepytyvõ.
Pya’e oñepyrũ ombopu umi ombopuséva. Upérõ upe mbo’ehao rokẽmevoi rembopukuaáva’erã pe mbaraka, reñemonhendakuaahaḡua. Oikeporã upe atýpe. Pytyvõhára mbarete oiko chugui tahachi mbo’ehaópe. Ñe’ẽpotyapohára upépe oĩva’ekue ha’ehína Dario Gómez Serrato ha Rigoberto Fontao Meza.
Umi pumbasyreko oñembohasakuatiáre, ikatuhaḡuáicha ombopu umi ombopu’ỹva’ekue térã umi ambue ombopuséva. Pévape ikatupyry Rigoberto ojapohaḡua ha hetápe oipytyvõ. Opaichagua tembipurupu ohendu upépe. Omotenondekuaa umi tembiapo oñeikotevẽva. Ãngirũpaite upépe pumbasyhára. José Asunción Flores haimete ijavegua. Opytu’urãngue José Asunción omba’apo pe polkarehe.
Ojaporire pe polka ipaínope, hérava Manuel Gondra. Upéi oñepyrũ ombopu’imimi opaitehendápe pe pumbasy mbo’ehao ryepýpe, pe polka Rogelio Recalde mba’e, hérava Ma’erãpa reikuaase. Omoambuérupi pe polka Ma’erãpa reikuaase, oñeporandu chupe mba’épa pe ohekáva, mba’épa pe ojuhuséva, mba’ére ombopueterei. Iñakãraku hese. Upéinte oguenohẽ mbeguekatuve ha omyanyhẽporãve. Ipu’asyve, ha’ete osẽva ñanekorasõgui.
Rigoberto ohendutapiákuri José Asunción rembiapo, upévare oikuaaporãva’ekue umi Flores mba’epota pe pumbasy pyahu ha’e oguenohẽsevahína. Upe pujeroky pya’e oguerekóva ñande polka ha’e omombegueve oguenohẽhaḡua pe guarania. Polka Ma’erãpa reikuaase ombohasa guarania ñemomýime. Guarania Jejui ha’e peteĩha, ndoguerekói ñe’ẽpoty. Nosẽi avavépe. Flores ãngirũ aveíkuri Dario Gómez Serrato. Karai Dario ñe’ẽpotykuéra ha’ehína polka-pe ḡuarã. Péicha ojehecháva.
Flores ojapoparire pumbasy, ohenduka, upépe oñepyrũ Rigoberto rembiapo pe iñe’ẽpotyapo. Péicha Arribeño resay, guarania mokõiha, ka’aty guarania mbohapyha ha India guarania irundyha, ko’ã mbohapy oguereko ñe’ẽpoty ojapóva’ekue Rigoberto Fontao Meza. India ñe’ẽ upéi ojepe’a ha oñemoĩ hese ñe’ẽpoty ojapóva’ekue Manuel Ortiz Guerrero. Péva omoñemyrõkuri Rigoberto Fontao Meza-pe.
Jejui, oñembopúkuri, peteĩ ára, 24 jasyteĩ ary 1924-jave. Ojapo 90 ary, Benigno López Carrillo rogakuépe. Avei pe purahéi, El Arriero, omonde pumbasýpe hese, karai Mauricio Cardozo Ocampo. Pe kuimba’e ha’ete pe póra ndopytái peteĩ hendápe, ojechuka ápe ha pépe, sapy’ánte jaguáicha oñemuña.
Heta ñoha’ãnga oheja kuatiáre. Mamópa opytapa umíva. Ojeikuaa oguerekohague ijaty ha ha’evoi omyakã ojapohaḡua ñoha’ãnga heta hendápe.
Heta tavaygua ojegueraha ka’aguýre ojepuru mymbáicha omanómeve. Okirirĩ umi mburuvichakuéra ñembotavy, oheja pytaguápe oipuruhaḡua mbarete ha pokarẽ tetãyguáre. Ka’atýre ochyryry umi kuimba’e okaraygua ho’áva mba’epochyguýpe. Umi tapicha rekoverasy rendy ka’aguýre overa ha ñahendu tukumbo ryapu mombyry guive. Ñahendu ñe’ẽ henyhẽva tasẽgui. Tape ka’atýre ohóva, umíva ndouvéima. Flores pumbasy ogueropurahéi umi mba’e. Pévare avei Rigoberto ñe’ẽpoty ñembyasýpe omonde umi pumbasy Flores mba’éva.
Arribeño resay. Ava oho oiko umi táva ambuére, hetamba’evai ohasa. Ha’eño oipykúi umi tape, sapy’ánte ojejuhu ha oguahẽporãite. Oñemohembýjave pya’e opyta ha’eño. Ñande táva Paraguaýre heta okaraygua ou opyta ojeporeka jahechápa ndojuhúi umi mba’eporãmi ikatúva oipytyvõ chupe.
Jehecharamo apytépe ono’õ techaga’u pe ñande tavamíre, ñande yvymíre, opamba’e jahayhúvare. Táva pyahúpe nderejuhúi mborayhu hape neakãme hyapu iñe’ẽre’ẽ pe hi’ãngagui osyrýva ha mombyry reime nemborayhúgui opytáva’ekue ñanera’ãrõmi.
Rigoberto Fontao Meza iñe’ẽhaikuaa ha avei oñandurasy omoñe’ẽpotývo arribeño resay. Pumbasy Flores mba’e. Flores túva, herajoapy Volta, pytagua europagua, isy te’ỹi, héra Magdalena Flores, yno’õ karakarapegua, upépe avei opytákuri kuña Pajagua ha kuña Guaikuru rembyre, umi jejuka ndohupytyiva’ekuépe. Petrona Pajagua ha’e pe herakuã mombyryvéva’ekue. Imbarete ha imba’ekuaa. Magdaleta ojaojohéi upérõ karai Manuel Gondra rógape ha umi karai poguasu rógape.
Te’ỹi memby, te’ỹi isy. Máva he’ikuaa pe india ndaha’eiha isy rekove ryapu. Te’ỹi rekoverasy iñapysẽ pumbasýre. Fontao Meza, ka’aguygua omoĩ umi oñandúva. Te’ỹi ha’e avei ñandeichagua. Hekoverapóre avei Rigoberto ojepovyvy ohaihaḡua umi iñe’ẽpotyporãite. Upe hi’ãngapýgui oguenohẽ umi mba’embyasy resay ñe’ẽhaíre.
Umi oñe’ẽreíva, sapy’ánte he’i Rigoberto Fontao Meza, ndaha’éiha tetãygua, aipo, ha’eha pytagua. Tuicha ojejavy umi iñe’ẽhaireíva.
Pe oñemoambuépe India ñe’ẽpoty, oñemyrõvai Rigoberto, oheja táva Paraguay ha osẽ oho oiko okaháre, omba’apókuri umi mburuvicha ijao sa’yakýva ndive, heta hendápe ojehecha, heta távare oguata, peteĩ kuñataĩ iñimiarirõ omombe’u ojevyhague amo ipahápe omanohaḡua isy ha itúva rógape.
Hembiapokuére ñanemandu’ávo tekotevẽ tekotevẽ avei jahechakuaa ambue hembiapokue. Mba’épa nerohasẽ. Mutilado de guerra. Ka’apoty. Nde clavelkuemi. Poniente ruguáicha. Congoja. Ndavy’airamoguare. Guerra tiempopeguare.
Chakoruguáre heta ára ojapyhara hetã rayhupápe. Ary 1932 ha ary 1935-peve. Jejapi rapykuere avei opyta hetére. Nomomba’eguasúi. Pya’etereínte ikorasõ ikangy ñandehegui. Che aguyje peẽme ḡuarã.
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
RIGOBERTO FONTAO MEZA en PORTALGUARANI.COM
(Hacer click sobre la imagen)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
