ROQUE JACINTO LOVERA. (1928-2015)
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Mokõipateĩ
Ñe’ẽhaihára
PEDRO ESCURRA FRANCO
Ipoandukuaáva avaretére ipoandukuaa avei mayma ãngapýre. Jepérõ pohãnohárairũ ogueru ijehe aranduka’aty, ipotypáva iñapytu’ũre. Karaiguasu Roque Jacinto Lovera, hi’arapáykuri, táva Aka’áipe, tavavore’i hérava ysyry rovyaky, oguerosyryrýva ka’avorykue, upe 16 jasypoapy, ary 1928 jave. Omano táva Paraguaýpe, tavavore Pinozáme, ára 3 jasykõi, ary 2015 jave.
Ramoĩte. Aremi avei hasy. Tuguyre’ẽ omokangy mbeguekatu chupe. Upéi umi hesa oheja hekove pytũmbýpe, ñande karaípe. Avei ho’aite tupápe umi oguevise’ỹva mba’asýrupi. Oikóva’ekue ko che róga ypýpe, py’ỹinte ohasakuévo karai Lovera oguahẽ che rópe rotererehaḡua ha roñe’ẽhaḡua ñaneavañe’ẽre.
Isy. Ña Anunciación Lovera. Upe itúva ndohechakuaái chupe ha nome’ẽi upe herajoapy. Imitamíme ha’e ohecha itávape pe ñorairõ rapykuere oikóva’ekue Chákope. Tasẽ ápe ha pépe, marandu oguahẽva ogueru vy’a’ỹ. Upérõ pe y hypa hetahendápe. Ha’e oñeñandu isy rapykuéri pe kokuére, ñemitỹ omyanyhẽ upe yjyvymi ohupytyhaḡua umi tekotevẽmimi ijatýva mboriahúre. Isy ohechakuaa pe mbo’ehao ikatuha oguenohẽ pe mboriahu raitýgui imembýpe. Péicha oñeha’ã omondo mbo’ehaópe imembýpe.
Ko’áḡameve, okaragua mboriahu, osẽséva tekotevẽ apytégui, pe tavaguasu Paraguaýre imandu’a, ha’eténte ko’ápe ohupytýtava umi ohekáva hekovépe. Okaragua akãme okakuaa ko’ã mba’e.
Oñemombaretehaḡua, isy ombo’e chupe, ojeporeka mbokaja ha manduvíre, avatimaimbe ha rorakambýre, mandi’ochyryry ryguasu rupi’are.
Ỹmave hasyve jahupyty vakaro’o. Ryguasu ha mymba’i ro’o ojejuhuve. Heta ára omboguejy yvatégui umi guyra ohesyhaḡua, karurãnte. Oĩnteko avei umi ho’áva’ekue upe ipopytépe. Okaháre péicha jaikove.
Upe ysyry rovyakýme ha’e ojahu ha oguatáva mombyrymbyry. Mitã akãhatã. Mitãkuimba’e ndopytaguasúi pe hogakorapýpe. Oĩko ikachiãiva ha ikachiãi’ỹva. Mitãkuimba’e oiporavo haperã ko’ã mokõi tapégui. Upe kuimba’e isyrendúva katuete ojapiporã hapére. Okaháre sapy’ánte umi tekotevẽ ombopiru ñande rekove. Japyta ñande ypi. Ha’etevoínte umi jahecha’ỹva oñemoĩmbáva ñanderehe.
Isy ña Anunciación Lovera, katuete ojepytasóva opaichagua tembiapóre anihaḡua oguahẽ tekotevẽvai hogapýpe. Roque Jacinto, ohecha ha oñandu ko’ã mba’e, omoakãñamindu’úva chupe. Ogapýgui kokuépe ha kokuégui ogapýpe. Ko’ẽmboyve pyharépeve. Roque Jacinto okakuaa pe isy ykére tembiapo apytépe. Mboriahureko omoinge iñakãme, otu’u hese, umi ñemoarandurape ohekáva’erãha.
Nde rehecha umi nderapichakuéra ikaria’yvéva térã ityarõvéva ndehegui, mba’éichapa hy’ái ohupytymiahaḡua umi ohupytýva. Ndepy’apykuaa nde rekove. Ñanembojojapáta yvýre. Péva nahi’ãiri.
Jajehechakuaána he’i lomitã ha osẽosẽ hógagui hape itavamígui, ohekahaḡua tavaguasu Paraguay térã umi tetã ambue. Ohupytývo 17 ary, Tetãñangarekoharakuéra ohenói chupe oñemoihaḡua pe tetãpoyvi guýpe oipytyvomihaḡua hetãme.
Ou ha’e Paraguaýpe. Mburuvichakuéra tasyópe ojuhu hendagua. Upépe oñeha’ã mbarete ojapo ijehegui hasýva’irũ térã hasyvapytyvõhára. Pohãnohárape oipytyvõ mbarete ha péva ojehechakuaa chupe pya’eve oñemoaranduhaḡua. Upéjave, 1947, avei oñepyrũ ñorairõ ñane retãpýre, mayma joyke’y opu’ã oñakãre oipysyrõhaḡua pytagua mba’epota.
Heta ñorairõhárupi ha’e oñemboja oporopohãnohaḡua. Hetamba’e ohecha ha hetamba’e oguerokirirĩ. Oporomonguerakuaáre oñehenói oparupiete. Joyke’ykuéra oñemongeta mbokapúpe upérõ. Ñorairõ apytépe hendy umi ñaña, ohapejokóva umi pohãnohárape. Omanóva omano ha omano’ỹva ha’ekuéra oñeha’ã oipohãno. Jejopyjerépe ojapohikuái umi hembiapo. Mba’ére oñarairõ tetãygua, ja’ekuaa, mba’evére. Pokatúre ojojukahikuái. Tuichaiterei tetã ha tetãygua opo’ẽ upe ñorairõ 1947-pe.
Mboriahúre opẽve opaite mba’evai. Mayma tapichágui Roque Jacinto oñanduve hetamba’e. Ñe’ẽpapárarupi oikeve hese umi mba’e ojehúva. Mba’asy ha mba’embyasy omokechẽ umi ñanderapichápe. Umi tekorasy ñanemongakuaaporãve umi tekoporã apytépe. Ojapove ñandehegui ava, ñanembohekokatuse katuete. Ere’eréva.
Ñe’ẽpotyhaihára Lovera ojuhu peteĩ tape hekovépe ḡuarã. Ohechakuaa pe hekove apytégui oguenohẽkuaaha mba’eporãpoty ha’éva umi ñe’ẽpoty ãnga avañe’ẽgui hokýva. Hesaho umi ñe’ẽporavopyrére ijapyte mborayhúvare. Omboguata mbeguekatu ko mba’epota. Hetamba’e oiko ñaneãngapýpe umi ñe’ẽ rupive.
Oparire ñorairõ tasyópe opyta omba’apo ára ha ára. Kane’õjave oguapy osapymi ha imandu’a hekove rapykuerére, Aka’áire hape ysyry rovyakýre. Isy róga, umi iguataha, yvaty, kokue, iñirũnguéra, isy ḡuaiḡuimi oguatágueteri pe óga ryepýre. Kerapoty oñepyrũ omono’õ iñe’ẽpotyrã.
Oikorire tasyokotýrupi, oñeha’ã hogarãre, ohecha Zavalakuérupi (Fernando de la Mora), Bejaranokuérupi (Bº San Pablo), avei pe Gorostiagakuérupi (Bº Nazareth) ha Pinozãme ha’éva Espinozakue, upe ojogaposégui.
Ojuhu ijyvyrã Pinoza ipyko’ẽveháme, yrape rováre. Avei namombyrýi peteĩ ykuayvúgui, tembetarytýpe, ojepyrũhame ysyry hérava’ekue tembetary ha upéi opyta mburikaópe, upe ysyrýpe heta ára karai Morra ombojahu ha omboy’u umi imburika. Pe ysyry yvykuápe upéi oñangatu umi imburika. Mburika mba’e ysyry. Hetamba’éma opẽ avei Tembetary rehe. Che róga ha hóga oĩ peteĩ ysyry rapére, okyjave hypy, osẽva ysyry Lendro Sosa-pe, ohohaḡua Lambarérupi amoite Paraguay ysyrýpe
Heta ára Lovera oikundaha umi ñane retã rape mbo’ehára David Galeano Olivera ndive. Ma’erã. Avañe’ẽ oñembo’ehaḡua hekopete opaite hendápe ñaneretãpýre.
Mbo’ehára David omyakã umi tembiapo ñane retãpýre, ohasaneraka’ehikuái 250 távarupi. Mayma mbo’ehao oĩva guive ko ñaneretãme, umi imbo’ehára apytépe, katuete oĩta mbo’ehára oguerekóva kuatia’atã Ateneo Guarani ome’ẽva’ekue umi oñembokatupyry térã oñemoarandúva’ekue guaraní ñe’ẽme.
Guaraní rayhupápe oñesẽva’ekue okaháre, ojejapo ha ojehechuka ikatuha avañe’ẽ oñembo’e ojehayhúgui, oñeñe’ẽségui.
Oĩnte jahecha’ỹva ñande pyti’a jokóva ha ñande japytapa, jaheja upe jahayhúva. Lovera heta oipytyvõ guaraní ñe’ẽme. Opytáma mandu’a apytépe techapyrã Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní ryepýpe. Apoi ko’ã che ñe’ẽmimígui hi’ãgui amombe’u aguerohoryjeývo umi iñepytyvõ. Ñande apytépe heta térã oñemboguese avei. Avei avañe’ẽ oguata henondére avei.
Roque Jacinto Lovera, ñe’ẽpotyhaihára. Jahechakuaa iporãha umi hembiapo, ha’ete ku oipo’óva’ekue upe isy rogajerére. Hyakuã okára ja’ekuaa. Iñe’ẽpoty ohechuka ñandéve umi mba’e hasýva jahecha ko’áḡa. Ñe’ẽpoty apytépe jahechapaite umi tembi’urã ha umi mba’ejejapo pya’ete oñembosako’íva. Ipya’evéva ñane ma’ẽgui.
Iñe’ẽpoty pa’ũme ñahendukuaa umi ikuaaty oguerekóva’ekue umi ñane pohãre. Avei oikũmbyporãiterei umi ñandereko rehegua, ikatúva ñaneretãme omopu’ãjey. Jajepoírõ Roque Jacinto Lovera ñe’ẽpoty apytépe ñandeguerosyryrýta umi ñu ha ka’aguýre. Ogueru ijehe okaraygua ryakuã.
Umi hesa ome’ẽhámeve oikohatã tasyórupi oporopytyvõhaḡua, ivoko ipópe asajepytéjave oguejy mba’yrúgui ha ohasa ogarenondérupi. Sapy’ánte oike oterere ha oñe’ẽ umi omba’apóvandi. Avei umi ikuatia ipópe oñepyrũ omoñe’ẽ umi hembiapokue.
Okaraygua Paraguaýre, oheja ñandéve térã oréve ndaha’éiva ka’aguygua nipe ñugua. Iñe’ẽ omoirũ ñaneñe’ẽme. Upe heko omoirũ ñande rekópe. Pe tetãygua karaku oguereko ijehe, péva ñande apytépe ome’ẽ ñandéve umi ñaikotevẽva ñamopeteĩhaḡua mayma tetãygua pe ñandereko.
Sapy’ánte hasyvai ñaneñe’ẽhaiharakuéra ha pe marandu noguahẽi ñandéve. Sa’i oĩ oikuaáva. Tuguyre’ẽ omokangy chupe ha umi hesa opyta pytũmbýpe. Upéi umi imba’asy imbareteve chugui ha oity tupápe ñane ñe’ẽhaihárape. Pyharepytéjave upe ára 3 jasykõime, ary 2015, ojehekýi upe hi’ãnga. Oikove 84 ary. Topytu’uporã py’aguapy apytépe pe apyre’ỹme. Aguyje.
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
ROQUE JACINTO LOVERA en PORTALGUARANI.COM
(Hacer click sobre la imagen)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
