PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
TADEO ZARRATEA

  EL GUARANI PARAGUAYO - Por TADEO ZARRATEA


EL GUARANI PARAGUAYO - Por TADEO ZARRATEA

EL GUARANI PARAGUAYO

Por TADEO ZARRATEA

 

El dialecto kario, base del guarani paraguayo, abarcaba por el año 1500 toda la margen izquierda del río Paraguay hasta el río Tevikuary, así como ambas riberas del río Paraná aproximadamente desde el Guaira hasta el territorio de los Agaces, a la altura de Rosario- Santa Fe, y con proyecciones hasta el Atlántico. Era un dialecto bien diferenciado en el contexto guarani, pero esa diferencia se acentuó con el contacto, la coexistencia y las interferencias idiomáticas con la lengua del conquistador, a partir de 1536.

A dichos factores se le sumaron posteriormente hechos como que el Paraguay independiente no se avino a asumir su condición de país bilingüe; instauró una política lingüística claramente castellanizante, que preservaba como lenguaje del poder el castellano e impulsaba la alfabetización de los niños indígenas y mestizos exclusivamente en castellano a través del entonces precario sistema educativo.

Sin embargo el guarani kario fue desarrollándose en la sombra, al margen del poder político y del sistema educativo en razón de que ambos involucraban a una minoría insignificante de la sociedad. Los niños mestizos mayoritariamente asumieron la lengua de la madre como medio de comunicación familiar y social. Unos pocos aprendieron la del padre, a través del poco extendido sistema de educación primario de dos o tres grados. Al desaparecer la etnia kario guarani, fagocitada por el mestizaje, quedó en sustitución de la misma la nueva etnia mestiza, la cual también es heredera de su lengua.

Así se explica porqué el pueblo paraguayo es el único pueblo no indígena que asumió una lengua indígena en América, y el guarani paraguayo el único idioma americano que ha alcanzado el privilegio de ser lengua oficial de un Estado soberano, junto con el castellano,en todo el territorio nacional.

Es un rasgo coherente que honra nuestra condición de pueblo americano. Hoy es la lengua más difundida en el Paraguay. Además de los paraguayos la hablan y usan como segunda lengua, las minorías culturales americanas, europeas y asiáticas.

 

 

Fuente digital: http://mbatovi.blogspot.com

Registro de enlace: Noviembre 2011

 

 

 

MBORIAHU (OBRA DE TADEO ZARRATEA)


Oiméva ndaje  Tavapýpe  aipo  kompañía hérava Mokéte. Upéva ndaje ko la imboriahuvéva oĩva pe Rrókepe. Upépe jeko ndahi’ái avati ni kumanda, ndahapói mandi’o ni jety. La xentekuéra upepegua ndaje imboriahu apĩ pórke orresivi voi por erénsia la mboriahu. Mboriahu jyva ári voi onase ha upéicha jey omano, ha ohokuévo oheja jey iñemoñarekuérape mboriahu apĩ.

Ha la mboriahu vai niko heta mba’e vai ogueru ondive. Upéva ijehe voi oguereko la mbarete vai, pe karai ñe’ẽme ojeheróva “violencia”. Mboriahu apĩ oĩhápe oĩvaerã katuete ñe’ẽguyguy, mbarete vai, ñopichãi, ñohunga, ñorairõ, jokutu ha jojuka.  Umíva hína mboriahu vai memby teete voi.

Upépe ndaje  ojevivi gueteri voi ymaite guaréicha.  Yma ñande gérra guasu  opa ramóme jeko ojeiko asy raka’e ko ñane retãme. Upérõ ndaje la mboriahu apĩ oñekarama la tetã Paraguáire, ha ndaha’éi la gérra káusa katuete, térã noñemba’apóigui,  síno pórke upe gérra pukukue javeve  ou raka’e  la séka. Hypa ndaje  ysyrymimi oĩvéva. Opa ndaje kapi’ipe  ñúme, ipirupa  hapoite guive voi, ha upéicha rupi opa avei la vaka, ovecha ha opaichagua animal. Omanomba pirúgui. Nda’ipóri mandi’o, jety ni manduvi. Naránxa jepeve ipirupa. Ha upérõ  raka’e  oñepresenta el amígo mbokaja ha he’i:  “péina ápe che aime”, ha ome’ẽ ho’o, ha’ỹi,  hu’ã kyrỹi, hogue, ha opa ijyso la hi’upyrã. Upévare ñande paraguájo ñambojeroviava’erã la mbokaja. Péva hína la ñane retã sohtenehare. Ha’e’ỹ rire ho’aiteva’erãmo’ã ha oñehundiete.  

Ha upérõ, ha upe guive ko’agãite peve Mokétepe ha heta hendápe  gueteri,  sykuéra  ombokuarahy  raẽ  katuete la galléta ome’ẽ haguã  imembykuérape.  Pe 2, 3 dia remoĩ rire kuarahýpe  niko pe galléta itáicha  hatã.  Che ahechava’ekue  la  mitã  oñapipĩva la galléta atã pe hãimbíra huguypa peve. Isy he’i voi:  la galléta hu’ũva  ohasa ijuru ha ijahy’o rupi  oñandu’ỹre. Upéicha avei ojapo so’o rehe. Araka’eve  nombopupúiva  hu’ũ  meve. Vai  vaieténte  voi ombojy; ajevérõ lo mitã ombopuva’erã  karretílla ho’u haguã so’o.

Upépe  la mitãkuéra  mante rei oñorairõ opa mba’e rehe rei. Pyharevete oñorairõva’erã  ita,  mbokaja jokaha rehe. Upéva opu’ã raẽvéva ojagarra, ha ku ndopoiséi chugui  ojokapa  mboyve  opaite  mbokaja’a oĩmíva. Opu’ã  asajéva  ohovaerã  omyaña upévape  oipe’apotávo  chugui  la ita/martíllo. Upépe oikóma la ñorairõ,  ha ágã isykuéra ohóne ombyepoti mokõivépe. Upéicha okakuaa la mitã upépe.

Voietemi avei oñensaja mondarãre, pórke oñemondórõ galléta joguávo katuete ombosopeva’erã  peteĩ, mokõi  térã  mbohapy;  ha upéva rehe oñenupã,  pórke la isykuéra oikuaa porã mboy  hi’a  gallétapa oike  pe médio kílope, ha katuete oipapava’erã oguãhẽvo. Volíchope  oho ramo oñemu,  ñahendu ojeruréramo: un kuárto ka’a, médio kílo sakarõ, hyekueguasu un kuárto térã peteĩ ipokue.

Kuñakaraikuéra ogana la pláta ao jejohéipe térã kokue axéno jeka’apípe; manduvi ñemondorópe  ha  tareahápe. Omono’õ  mandyju  térã avati.  Imembykuéra okaru porãmi taréa  guasu  jave  mante  voi,  ha  karu guasu oiko ramo añoite  hyguãtã porã hikuái. Umíva umi taréa hína mandi’okyty,  xiérra  oikóva  ehtánsiape, kochésa ojapóva umi  itakuare’ẽva, térã orekóva ka’aty ombojy  javérõ ka’a. Umícha jave ohua’ĩ voi vesinokuéra oĩháicha oporopytyvõvo  ha mitãkuéra huguái rehe kuéra oho okaru porãmi.

Upéicha oiko la xénte. Opáicha rei ojeheka. Ha nda’ipóri jave taréa ha ndorekoietéramo  hi’upyrã,  oho visítape. Oho oñempaka pe óga axénope, nosemo’ãi voi  oñekombida’ỹre. Umícha jave óga jára oiporu imba’ekuaa omondo haguã upe visíta hevijávape. Omoĩ typycha oakãvo okẽngupépe;  ha umícha jave, jepe ohasa pukúma  karu  óra,  mitãkuéra nde’iva’erãi: “mama, akaruséma”. Upéva oúva he’i, oñenupãvaerã katuete.

Tekotevẽko  jaikuaami  ko’ã mba’e. Jaikuaami mba’éichapa  umi rresidénta omongakuaáraka’e  imembykuéra.  Umíva umi tiémpope ndaje ojehupi la so’okangue perõ gánchore yvate, ojepoi jey haguã tembi’u  ko’ẽrõguápe;  upévape  oñemohyakuã so’o mi.  Ha ka’aykue katu oñembokuarahy  jey. Ojeporu jey jey, 4, 5 vése pe un máte ka’a. Ha upérõ avei  raka’e  oñepyrũ la xentekuéra ho’u la pira ko Paraguáipe;  upe  mboyve   ndoje’úiva  voi  raka’e . Ha añeteva’erãko, pórke  che chemitãrõ  Jutýpe  ne’ĩra  gueteri oje’u pira. “Tapicha imboriahu apĩva  rembi’únte  upéva - he’ími che sy, ha ombojoapy –  Che ndaikatuiete voi ahetũ, nambre; aníke perútei chéve ápe, ipyti’uete”.  Ha la ka’avo katu, dioselopáge voi.  Sevói añoite niko la verdurami  ho’úva pe tapicha  paraguái heko  ymáva gueteri.  Orevesinokuéra oikuaasejoámi  mba’erãpa  mama  oñotỹ  lechúga, tomáte ha rrepóllo.  Che vállepe la tapicha  ichúhkova he’ími voi: “chemboriahuréinte, péro la ka’avo nda’úvai; che ndaha’éi kavaju”. Ha namombyrýi ñande rapykuerépe oĩ hína ãva.  Ko’agãite peve areko amígo he’íva chéve: “chekombida niko ja’u haguã asádo ha amo ipahápe  re’ukase chéve  ka’avo”. 

Tuichaite mba’e niko la mboriahu  vai. Reiméramo heseve niko ome’ẽ ndéve  peteĩ sentimiénto  ipartikulárva:  ha’ete  ku retĩva ndejehe;  retĩ, rekyhyje, reñembyasy;  ha michĩete ome’ẽ  haguã ndéve  py’a tyai; nereñedomináirõ ikatu nemorrenega, nembopochy, ha oiko ndehegui la rresentído, la rrenegádo, ha reike la ivaihápe.  Ani haguã re’aite  umívape,  reñembesu’uarã  ha  ere  ndejupe:  pévako  sapy’agua; asẽva’erã  chugui; anichéne ã mba’e andu vai  ipu’aka che rehe.

Ha la ivaivéva niko, hasyikoe pe mboriahu rãinguágui ñasẽ haguã.  Resẽsérõ chugui remomba’apova’erã  ne apytu’ũ  ára ha pyhare  ha  reiporupaiteva’erã. Nopensáiva, nosẽiva upégui. Ha rejetu’uva’erã  nde trraváxore kuarahy  osẽ guive oike peve, ha re’aminihtrra porã va’erã umi reganamíva.  Ha upéva javeve remongakuaava’erã  avei ne korasõ  ohayhu kuaa  peve  opaichagua  yvypórape, pórke tapicha ipychi’ĩva nosẽi avei chugui.  Umi tapicha imba’erakate’ỹva,  ipojopýva,  jepe  ohupyty  heta mba’e, umi ohupytymíva ndogosái. Ndaikatúi ogosa pórke ndosuperái la teko pychi’ĩ. Nosẽi chugui. Nombopyahúi heko. Sapy’ánte jahecha heta ipláta péro oiko mborihúicha. Umíva hína tapicha opytáva préso mboriahu rãinguápe. Ha umi tapicha omba’apo’ỹva katu jaikuaa  voi,  araka’eve nosẽmo’ãi, upéicha omanóta ha ohejáta iñemoñarépe peteĩ erénsia ipohýiva. Upévare ñañeha’ãva’erã  ñamondoho  pe kadéna péva.  Anivétei  oipykua ñane ñemoñarépe. Tove toso ñande pópe;  ñane ndive  topa. Ani jaheja  erénsia ivaíva.

Ha katu niko péva ndopaihína ápe. Ko’ã ja’e ramóva oservi ñambovale haguã ñande jehe año, yvypóra háicha, persóna háicha; péro oime avei pe ñande ryru guasu, pe oje’éva chupe ehtruytúra sosial. Upéva avei oipykua mboriahúpe, okambu hy’aikuére. Upéva jaityvyrova’erã  avei, péro niko upéva jajapova’erã oñondivepa. Upevarã jajohekava’erã, jajojuhuva’erã, ñañemoĩva’erã  oñoñe’ẽme ha jaityvyro.

Heta oĩ tapicha omba’apova’ekue  ixiel’ỹvaicha hekove pukukue javeve ha amo hekove apỹime ndorekóiva mba’evete. Umívagui oñemondapa pe imba’apo repykue; ojepe’a reipa chugui. Ha  umíva umi  mba’e  apoha la jaipopeteva’erã pe poder polítiko rupive. La goviérno oñemoĩva’erã mboriahu  ykére  upevarã.  Tapicha  mba’apohára  ovivi  porã  va’erã ko yvy apére, taha’e  ha’éva  itrraváxo.  Imba’eva’erã  itrravaxokue. Upéva ogarantisava’erã chupe el Ehtádo. Ogosava’erã imba’apo repykue. Péva va’erã la ñande léi. Ha nda’upeichamo’ãirõ na’isentídoi  ko  tetã. Marã jaipotáta peteĩ Paraguái ñande reko jopýva. Mba’erã ñamongarúta peteĩ  Ehtádo  omoĩ’ỹva  xuhtísia  imemby  oñeha’ãvape;  oipykuáva mboriahúpe. Mba’ére piko la omba’apóva oiko asýta ha omba’apo’ỹva oiko porãta. Nda’upevarãi ñane ramoikuéra ohekyiva’ekue pytagua poguýgui ko tetã. Ha’ekuéra oipotava’ekue ko tetã oiko ijehegui ha ijeheve ikatu kuaa haguãicha omoĩ ñande apytépe tekojoja, xuhtísia, ha py’aguapy, paz. He’i voi niko ñane retã purahéi guasu: “Ni opresores ni siervos alientan/ donde reinan unión e igualdad”. Upévako he’ise ñane ñe’ẽme: “Ndaikatúi oĩ oporohekojopýva ni ojehekojopýva/ oĩhápe joaju ha jojapa”. Ko tetã ñanembojoja porã ha’ára, oñakãrapu’ãva’erã umi tapicha oñeha’ãvéva ha opava’erã la mboriahu apĩ ñande apytépe.

Tadeo Zarratea

17 –II-13

 

 

 

ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA

EL IDIOMA GUARANÍ, BIBLIOTECA VIRTUAL en PORTALGUARANI.COM


(Hacer click sobre la imagen)

 





Bibliotecas Virtuales donde se incluyó el Documento:
IDIOMA
IDIOMA GUARANÍ - POESÍAS - MÚSICAS - ESTUDIOS



Leyenda:
Solo en exposición en museos y galerías
Solo en exposición en la web
Colección privada o del Artista
Catalogado en artes visuales o exposiciones realizadas
Venta directa
Obra Robada




Buscador PortalGuarani.com de Artistas y Autores Paraguayos

 

 

Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA