PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
LINO TRINIDAD SANABRIA

  EIRETE - Leyenda, narrador: LINO TRINIDAD SANABRIA


EIRETE - Leyenda, narrador: LINO TRINIDAD SANABRIA

EIRETE (MOMBE'UPY*)/ MIEL SILVESTRE (LEYENDA*)

 

Mombe'uha/ Narrador: LINO TRINIDAD SANABRIA

 

 

 

Peteĩ mburuvicha ñande ypykue hérava "Tavere", oikómi va'ekue pe amo ysyry Ypane jerére. Oñeme'ẽ chupe jopóirõ peteĩ jevy hembiguairã mitakuña iporãitereíva, oñemonde porã ha oñemonde kuaáva tapiaite.   

Un cacique guaraní llamado "Taveré" vivía por los alrededores del río Ypané. En cierta ocasión, se le había obsequiado para servidora una hermosa y joven indiecita, vestida pulcramente siempre con los mejores adornos.

 

Omondérõ typói morotĩ hyjuipóva ha ojetu'úva iku'áre, omoporãitevéva hete, térã omosaingóramo ijajúrare mbo'y overapáva urugua pirégui ijapopyre, ha iñakã ombojegua jukýramo akãngora guyra raguégui ijapopyrévape, ndaiporivoi kuimba'e omaña are va'erã hese ipy'a tytyi'ỹre.

Si vestía typói [1] blanco y vaporoso que le ceñía la cintura, que mostraba su esbelto cuerpo, o si adornaba su cuello con collares de aves, no había hombre capaz de resistirle y permanecer impasible frente a ella.

 

Héra pe mitãkuña "Eihiri". Tavere oñepyrũ hakate'ỹ ha oñangareko porã hese. Ome'ẽ chupe oipotáva, ombojerovia peteĩrãre. Ojapo chupe hogarã peteĩ samu'ũ poguasu kuápe, ndoipotáigui yvytúnte jepeve ohavi'u pe hete kyrỹi porãite asy. Tavere niko itujáma ha ovy'aitereivoi oguerekóre peteĩ tembiguái imitã ha iporãitereíva, ha he'imavoi ipy'ápe omendataha hese.

"Eihirí" era el nombre de esta doncella. Pronto Taveré empezó a cuidarla como un preciado tesoro. En todo cedía ante la menor exigencia de la joven. Le construyó una habitación en el tronco de un ventrudo palo borracho, porque Taveré ya no quería que ni siquiera el viento acariciara su bella y tierna forma de mujer. Él, ya avanzado en edad, se sentía orgulloso de tener como servidora a una mujer joven y hermosa, y así empezó a elaborar la idea de casarse con ella.

 

Ndoikuaaiguirei mba'éichapa oguerohorýta pe mitãkuñame, peteĩ pyharépe ojapouka atyguasu vy'arã, ha upépe oguenohẽ Eihirípe ohechauka haĝua maymávape, ha omombe'úmavoi katu pya'ete omendataha hese.

Ya no sabiendo cómo agasajar a la joven, una noche mandó organizar una gran fiesta popular, ahí la presentó para que toda la tribu la conociera y, acto seguido, anunció su próximo casamiento con ella.

 

Heta gualambáu púpe upe pyharépe Eihiri ojeroky tatarendy rovái, ha upérõ ojuecha ypy "Overa" ndive. Overa hína peteĩ karia'y mbarete, jeroviaha, ikatupyrýva ñorairõhápe. Upe jave, oñemonde porã, oguereko umi pyapykyja omimbipáva ijyváre ohechauka haĝua imitã ha imbareteha.

Al son del gualambáu [2], Eihirí bailó esa noche como nunca a la luz de las hogueras. Ahí se conoció con "Overá", un joven y apuesto guerrero que quedó prendado de la hermosura de Eihirí. Overá, muy bien vestido, con brillantes, se dio cuenta de lo que estaba ocurriendo con la joven.   

 

Eihiri, ojerokykuévo, hesaho hese ha opukavymi chupe. Opa rire pe aty, Overa oñepyrúma iñakãku'e hese. Upe pyharépe iko'ẽ ko karia'y ikatu'ỹre oke michĩmínte jepe; omonguerasy chupe pyhare pukukue aja mborayhu ñarõ oñepyrũva ojaitypo iñe'ãme.

Ella le sonrió furtivamente al pasar. Overá pasó la noche en vela, no pudo conciliar el sueño porque el amor empezó a aturdir su corazón.   

 

Upe jave ou marandu he'íva oikoha ñorairõ guasu ha ohopámante vae'erã ñorarõhápe. Overa tenondete voi oho Tavere ykére, ha katu pe tape rupi, imandu'a jeývo Eihiríre, ochechakuaa ndaikatumo'ãiha voínte oikove hese'ỹ. Ojaho'i chupe umi angata ñarõ ñandekupyliapáva rehegua ha oñembopy'apeteĩ upémarõ ojevy haĝua.

Sobrevino la guerra y debían ir todos a pelear. Overá, al lado de Taveré, encabezó el contigente guerrero, pero no podía olvidar un solo instante el bello y juvenil rostro de Eihirí, empezó a sentir una nostalgia y un incontenible deseo de ver y estar con ella. Decidió volver y aprovechar que Eihirí estuviera sola.

 

He'i ha ogueroviauka huvicha ha iñirũnguérape oisu'uha chupe peteĩ mboichini ha ojevýmante va'erãha oñepohãno haĝua, térã opytámante va'erãha upe ka'aguýre ojeporekávo ipohãĝuáre. Oñembohasyete ha opyta oguapyjeko peteĩ yvyra rakã guasu guýpe.

En mitad de camino, detuvo su marcha diciendo que le había picado una serpiente de cascabel. Así lo hizo creer a Taveré y a sus compañeros, y quedó recostado bajo la sombra de un frondoso árbol.

 

Upépe ha'eño are porã ojepy'amongeta ha oho mombyry porãmarõ iñirũ nguéra, oipykúi hapekue... ojevy. Oho Eihiri rekávo samu'ũ guasu kuápe. Natekotevẽi voi ñamombe'u mba'éichaitépa ojoguerohory hikuái, Eirihi ha Overa, upe árape ha'ekuéra añomi mokõi.

El amor pudo más que la razón y cuando sus compañeros estuvieron alejados del lugar, Overá emprendió el retorno. Llegó al tekoha [3] y fue directo al corpulento árbol. Ya sobran las palabras para imaginarse cómo fue el encuentro y qué ocurrió después.

 

Ka'aguy gotyo katu Tavere oñepyrũ ojepy'amongeta avei imandu'ávo Eihiríre ha ipy'a tarovaitereímarõ, ojevy avei. Mbeguekatúpe omoinge iñakãme ha'e voi, ikatuha Overa ombotavy ra'e chupe.

Mientras tanto, en la marcha hacia el encuentro con el enemigo, Taveré empezó a pensar que lo de Overá, la picadura de la víbora, podía ser una simple treta del joven guerrero para volver y encontrarse con Eirihí. Poco a poco fue convenciéndose de que su bella servidora le estaba traicionando y decidió también volver para poner fin a la desconfianza que le martirizaba.

 

Ko'ẽtĩ rupi oñemboja hekohápe. Oho oike samu'ũ guasu kuápe iñirũ nguéra ndive, ku ombo'i haĝuáicha mokõivévape sapy'a rei ojuhu vaíramo oñondive.

Al amanecer, llegó al poblado y con los soldados que le acompañaron en el retorno, penetró sin aviso alguno a la morada en el tronco del poderoso árbol ya convencido que sorprendería infraganti a Overá con Eirihi y decidido, en este caso, a ultimar a ambos a la vez.

 

Tuicha oñemondýi ndojuhúire avavépe. Ohechámante pe yvate iñakã ári peteĩ mba'e apu'a hũ nungáva, osaingóvaicha hína upépe.

Grande fue el susto que se llevó al no encontrarle a nadie en la morada. Pudo ver, sin embargo, algo negruzco, que colgaba de la pared del blando árbol palo borracho.

 

Omaña porã hese ha ohecha otyky chugui peteĩ ysy joguaha hesakã sa'yjúva. Omona ikuãre michĩmi ha omoinge ijurúpe. Ojuhúvo he'ẽterei, he'i iñirũ nguérape:

Observó atentamente el objeto y de pronto vio que de él goteaba un líquido ambarino, semejante a una resina transparente y lúcida. Recogió con el dedo una gota de la sustancia extraña y la paladeó. Al encontrarla muy dulce, exclamó sorprendido:

 

– Kóva ningo Eihiriete voi!. – ¡Pero ésta es la misma Eihirí!.    Upéro ĝuarã osẽ pe mba'e apu'águi peteĩ kavano'õ ñarõ oko'íva hese pytu'u'ỹre. Iñirũ nguéra oñanimba upégui. Tavere opyta ha'eño, ho'a upépe ha ipy'amano.

En este momento, un enjambre oscuro acometió contra él y sus soldados; éstos abandonaron el lugar. Taveré se resistió un rato y luego cayó desvanecido.

 

Ku iképerõ guáicha, ohendu he'íva chupe Tupã oity hague iñe'ẽngai Overa ha Eihiri ári hembiapo vaikuére, ha ojapo hague chuguikuéra káva, oiko haĝua tapiaite ojapo pe eíra he'ẽtéva, eiraite... eirete, omohe'ẽva opamba'e.

Como si fuera en sueño, escuchó una voz que le decía que el Todopoderoso había echado su maldición sobre Overá y Eihirí por la inconducta que protagonizaron y los transformó en abeja, para que por siempre fabricaran esa sustancia tan dulce que llamamos "eireté".

 

Ha ome'ẽvo chupekuéra pokatu ojapo haĝua eíra he'ẽtéva, ome'ẽ avei chupekuéra popía ñande jopi rasyetéva oipysyrõ haĝua maymávagui haity ha ta'yra'i kuéra.

Les dio también el poder de utilizar sus dolorosos aguijones para defender con ellos sus panales y sus abejitas.

 

Nota:

Dividimos en párrafos más cortos para facilitar la lectura. Ambas versiones son del mismo autor, y no se trata de una traducción por frase, sino una equivalencia aproximada por cada párrafo.

[1] Typói: Blusa (camisa) femenina, adornada con porciones de tejido ralo.

[2] Gualambáu: Instrumento musical indígena, utilizado por los Mbya. «Consiste en una cuerda tensada a un arco unido a una calabaza que sirve de caja de resonancia. Se producen sonidos golpeando con una varilla, y variaciones de altura según se regula la tensión de la cuerda con los brazos» [SzL1:239].

[3] Tekoha: Pueblo, conjunto de casas, morada.

Fuente: TRINIDAD SANABRIA, Lino: Ñane Ñe'ẽ Guaraníme, Centro de Estudios Antropológicos, Universidad Católica, Asunción, Paraguay, 1991. Formato 16 cm × 21 cm, 244 páginas.

 

*MOMBE'UPYRÃ/ LEYENDAS

Mombe'upyrã nguéra avareko rehegua oñembohasa ñemombe'úpe ymaite guive, upévare niko ojereko heta mombe'upyrã ojojuguávaicha, oñemombe'u joavy mimíva jepi.

Las leyendas guaraníes fueron transmitidas en forma oral desde hace muchísimo tiempo, de ahí que se tienen varias versiones del mismo origen, con algunas diferencias entre sí.

 

Edición digital: www.guaranirenda.com (Link caduco, revisado en Febrero 2024)

 
 
 
 
 
 
ENLACE INTERNO RECOMENDADO
 
(Hacer click sobre la imagen)
 
 
 
 
 
 
 
 
 

GALERÍA DE MITOS Y LEYENDAS DEL PARAGUAY

(Hacer click sobre la imagen)

 

 

 

 

 

ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA

(Hacer click sobre la imagen)





Bibliotecas Virtuales donde se incluyó el Documento:
FOLKLORE,
FOLKLORE, TRADICIONES, MITOS Y LEYENDAS DEL P
REPÚBLICA
REPÚBLICA DEL PARAGUAY
IDIOMA
IDIOMA GUARANÍ - POESÍAS - MÚSICAS - ESTUDIOS...



Leyenda:
Solo en exposición en museos y galerías
Solo en exposición en la web
Colección privada o del Artista
Catalogado en artes visuales o exposiciones realizadas
Venta directa
Obra Robada




Buscador PortalGuarani.com de Artistas y Autores Paraguayos

 

 

Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA