MEMORIA VIVA
LA INGRATITUD, UN ANTIGUO MAL
CABILDO RENONDÉPE
por: MARIO RUBÉN ÁLVAREZ
(Poeta)
alva@uhora.com.py
Inspirado en un excombatiente de la Guerra Grande, Rosicrán escribe una poema
al que Crispín Pesoa Galeano le pone un ritmo de rasguido doble.
Pudo haber sido un caluroso asaje pyte de enero. Tal vez una media mañana de tenue sol de otoño. Lo cierto es que el poeta NARCISO R. COLMÁN, más conocido como ROSICRÁN –nacido en Ybytymí, Departamento de Paraguarí, en 1876 y fallecido en Asunción en 1954-, se encuentra con un excombatiente de la Guerra 1864-70 frente al Cabildo (Parlamento). Tuvo que haber sido alrededor de 1915, un poco antes, un poco después.
Lo que allí sucedió es lo que Rosicrán relata en su poesía CABILDO RENONDÉPE.
El autor del POEMARIO OCARA POTY (publicado en 1917 y 1921) cree que el anciano es un pordiosero. Mete la mano en el bolsillo, saca unas monedas y las coloca en la palma de la mano temblorosa que, dubitativo, se extiende ante su gesto. Del diálogo que se produjo entre ambos, nacieron los versos del poeta.
El hombre es pobre, pero digno. A duras penas acepta lo que le alcanza para el ka´a repy. Y le cuenta que es un “López ra´ykue”, que combatió para defender a su patria. Llegó a la capital detrás de su esquiva pensión.
Apenas uno se adentra en el texto literario, es imposible no remitirse a TUJAMI, de EMILIANO R. FERNÁNDEZ. Con distintos vuelos poéticos, los dos toman el mismo tema de hombre que batalló por su país y se encuentra abandonado por los poguasu de turno. La atmósfera de los dos poemas tienen mucha similitud.
ROSICRÁN dice que su personaje provenía de Ybytymí, que es también su valle. Curiosamente, no lo conocía. O quizás ya lo había olvidado. Más allá de este detalle que parece incongruente, a lo que la obra apunta es a la ingratitud de los gobernantes con respecto a los que pudieron no haber regresado nunca de los sangrientos campos de batalla.
Una vez que el autor publica su obra ya no puede controlar su destino. Puede morir en el silencio o abrirse paso entre la gente, adquiriendo una vida independiente de su creador. Esto último fue lo que ocurrió con CABILDO RENONDÉPE. El músico y compositor CRISPÍN PESOA GALEANO – nacido el 24 de julio de 1942 en Cerrito, jurisdicción de Roque González, Departamento de Paraguarí- encontró la letra alrededor de 1960.
“Me gusto demasiado, me tocó el espíritu. Por eso, con la guitarra, compuse un rasguido doble que muchos años después fue recogido y grabado a pedido de VÍCTOR BARRIOS por JOSÉ CALAZANS y sus compuesteros de Carapeguá”, recuerda el artista que vive en Caapucumí, cerca de Franco Isla, como a dos leguas (diez kilómetros) del mítico lago Ypoá, en la cercanía de Carapeguá.
“El ritmo, el de RASGUIDO DOBLE, que hoy día ya no es tan común, lo aprendí de MAURICIO MEDINA, el músico carapegüeño, tío mío, que había sido compañero de farra y amigo de Emiliano R. Fernández”. Concluye el autor de la música de CABILDO RENONDÉPE.
CABILDO RENONDÉPE
Ku Cabildo renondépe tuja´i karapãmi
imarachachambami atopa anga ko hese
ichupe aropojái mbohapy níkel mimi
ojerénte oma´ëmi haimetéma ndoipotái.
Ikatúntemora´e aipyhy anga ndehegui
che ka´a repyrãmi ndaipotái tupãmba´e
rohecháre kuimba´e ha´emíta mante ndéve
ojehúva hína chéve, ikatu rehenduse.
Che ko Lopez ra´ykue aikopa Guerra Guasúrü
kuatia tomombe´u umi árarö guare
ñorãirö ramongo che hetaite ajapi
ha agãgua los karai nopenái ko che rehe.
Aipykúi Yvytymígui aguahëmeve Asunción-pe
ahekávo che pension, pe pira ku´ikuemi
ndaikatúi aconsegui tuichaite che anga pyhy
pe pasaje ko hepy ha hetáma aju rei.
Vaitépema aiko, jejapi che mbyaipa
ha añandúma che tujávo pokoka rehevéma aiko
vy´aite mante areko ajukáre umi kamba
kuimba´e rembiaporã che retã rehe ajapo.
Apukámi pako che ahendúrö ñorãirö
ha el tiempo okörörö ha´ete aipo aña retã
ha ipahápe rohasa ore po ore ãkã ári
Mariscal che jyva ári, omano en Cerro Corá.
Letra: NARCISO R. COLMÁN, ROSICRÁN
Música: CRISPÍN PESOA GALEANO
(x) Del diario ÚLTIMA HORA (El Correo Semanal),
10-11 de agosto de 2002 (Asunción, Paraguay).
TUJA MÍ
Al laureado sobreviviente de la guerra:
D. Manuel Trujillo, benemérito de mi respeto y estima.
EMILIANO R. FERNÁNDEZ
Che guata juata jhagüi ayuvo peteï pyjharevé pe
che ruvaitï pococa re co tuja rïrï pa mí;
cherechá rejhe voí oguapy pe tape yképe
jha ayujhú co caraí, ñaimo´ãva guyraty.
Buenos días jha´é ichupé pe jhendápe añemboyávo
che sombrero aipe´á jha aguajhé aipo yopy
Güendía jhina che ra´y jhe´í cheve opu´avo
jhe che póre ipoyáïvo, jhetymá ñezú yevy.
(¡Aicheyara!) jha´é che mbegüemi che py´a pype
ajhechá co tuja mi etereí nga icane´ó
jha iyïkere ma aguapy laurel mi yero´á guype
jha iñe´éma añandú oitypecá che corazö.
Sapy´ante co äsë peteí ñeporandú pe
jha jha´é coicha ichupé ¿López-cué pa nde che rú?
-Si señor; o contestá iñe´ë marangatúpe
¡Jha jhetá avé umi cambá re media luna aiporú!
-Checo jhina che ra´y veterano del sesenta
upe guerra ramo ché veinte año aroguatá
jha orejhegüí cu vaecué oicó Batallón 40
cu “Caballería lancero” tembiguái kyjhïye jhá.
Amó Sauce, Tuyutí, Boquerón jha Riachuelo;
che aicó ñorairö jhapé ¡che po´á güinte aicové!
jha umírupi ajhechá mi upe Díaz jha Caballero
cambá cuera pe oityrö jha ojheyárö jhendagüe.
Ndeco oimene che buen hijo, rejhecharö che tuyáma
co´ã ndeve amombe´úva icatú nde reroviai
pero aveí icatúnte, cuatiápe rejhecháma
mamó mamópa raca´é pe alianza aú ocái.
Jhetá mi co nde mitã che ajhechá jhendy jha ogueva
co che retã racjhupápe jheta ara mi ndakéi
jha amó Curuguaty pe royapó la ipotingueva
upe Setiembre veintidós del año sesenta y seis.
Upeva upe ñorairö, arecova che resápe
Curupayty jha´erö ikyrïiva che py´á
jha ajhechava miñaë ayïkyiro umi cambá pe
jha irariva alazán ari upe Díaz ¡fuego! omandá.
Co´etï soró guivé rojhechama upe jhysyiva
aipó escuadra barsilera ñande y´re ojhu´a´í
jha uperö ñande trompa Sargento Cándido Silva
i corneta pe ombopú: Camiseta pyta´í.
-¿Jhetamí pa nde che rú upero la ñande cuera?
¡Mamópico che pa´í! cinco mil eté roimé:
jha aliado veinte mil, en columna jhenyhéva
cu tucúicha opa oyo´ari opytava i cuzugué.
Ñaimo´ánte aipo juicio oitypátava pe ara
upe piña jha metralla amandáu cha ocucúi
camiseta pytá´í ndoicuaávai aicheyara
jha upe ore artillería, mbovy ndo pytu´ui.
Rejhechasé co cumba´é Paraguay mbovy oyapóva
upe ñure iñasaiva aliado re´ongué
rejhenduco ipyajhëva, jha cambá oyajhe´óva
jha argentino ojheréiva laminé yurú poré.
Pero bueno che ra´y apevénte amombe´úta
tecotevëma ajhasá ipucúco che rapé
sapy´ante a sacoi´ita jha nde roga pe ayúta
amombe´ú pavo ndeve López tiempo pe guaré.
-Jha co´aga pa che rú, ¿mamoité rejhó reína?
-carai cuera rendápe paraguaïpe sapy´a
aguajhëne agã jheránte na mombyry veima jhina
pytu´ú tu´ú pe ajhata che canguï co nde mitã.
-Jha neí mante che rú: ne ñe´ë opytá che acãme
jhetaité mba´é porã nde yurú gui ajhendú
nde aveí reyojhúma, sesenta y seis año jhápe
nde loá vaerã oime peteí mita´á pyajhú.
Letra y Música:
EMILIANO R. FERNÁNDEZ
Advertencia: Pococá; bastón o muleta; Miñaë: antojo o apriencia;
Laminé: nombre del fusil paraguayo en tiempo de la guerra del 70.
ACOTACIÓN DE FA-RE-MI: Vuelva a la Página Principal (click en Real Audio) y podrá escuchar esta canción en la magnífica versión del TERCETO ÑAMANDÚ. (En el CD aparece, en el folleto adjunto, el nombre comoTuyami, y no Tujami).
Fuente digital:
PARAGUAY PROFUNDO NRO.17